URAL BATIR
Boron-boron borondan,
Keşe-maźar kilmägän,
Kilep ayaķ baśmağan,
Ul tirälä ķoro yer
Barlığın ĥis kem belmägän,
Dürt yağın dingeź uratķan
Bulğan, ti, ber urın.
Unda bulğan, ti, boron,
Yänbirźe tigän ķart menän
Yänbikä tigän ber ķarsıķ
Ķayźa barĥa, ularğa
Ul urında yul asıķ.
Bıl ķart menän bıl ķarsıķ
Ķayźan bında kileüen,
Ata-äsä, yer-ĥıuı
Ķayźa torop ķalıuın
Üźźäre lä onotķan, ti;
İkäüźän-ikäü şul yerźä
Başlap ğümer itkän, ti.
Tora-bara ul ikäü
İke ullı bulıp kitkän, ti:
Şülgän bulğan oloĥo,
Ural bulğan keseĥe;
Bütän keşe kürmäyse,
Tik yäşägän dürteĥe.
Donya-mazar yıymağan,
Ķaşıķ-ayaķ totmağan,
Ķazan aśıp, ut yağıp,
Ular donya kötmägän.
Auırıu-ĥıźlau kürmägän,
Ülem barın belmägän,
Barlıķ nämägä ülem
Üźebeź, tip ĥanağan,
Ĥunarźa at menmägän,
Ķulğa ĥaźaķ totmağan;
Menärenä — arıślandı,
Balığına — surtandı,
Ķoşķa söygän şoņķarźı,
Ķan ĥurırğa ĥölöktö
Üź iştäre yaĥağan.
Bik borondan bulğanmı,
Yänbirźe üźe ķılğanmı,
Bara-tora şul yerźä
Yola bulıp kitkänme,
Yırtķıs yänlek tottoniĥä,
Yänlek irkäk buldıniĥä,
İrle-bisäle ikäüĥe
Başın säynäp aşağan,
Şülgän menän Uralğa,
Ete menän arıślanğa,
Şoņķar menän surtanğa
Bütän ĥanın taşlağan;
Yırtķıs yänlekte totĥa,
Yänlek orğası bulĥa,
İrle-bisä ikäüĥe
Yörägene ĥaylağan.
Ülän yemşär yän totĥa,
Ķara ĥölök ķaźağan,
Ĥölögönän ĥurźırıp,
Ķandı ĥıuĥın yaĥağan.
Bala üśep yetkänse,
Üźe yänlek totķansı,
Baş-yöräkte aşauźan,
Ĥıuĥınğa ķan eseüźän
Ulandarın tıyğandar,
Ĥis yaramay, tigändär.
Ay üśäĥen kön üśep,
Balaları iś belep,
Şülgänenä un ike,
Uralına un tulıp,
Bereĥe, arıślan menäm, tip,
Bereĥe, şoņķar söyäm, tip,
Maźaĥına teygän ĥuņ,
İke ulına Yänbirźe
Töşöndöröp birgän, ti.
İkegeź źä — balamĥıź,
Küźebeźźeņ ķaramĥıź,
Teşär sağığıź ütmägän,
Bıuınığıź ķatmağan;
Ķulğa suķmar totorğa,
Ķoşķa şoņķar söyörgä,
Äle arıślan menergä
Miźgelegeź yetmägän.
Min ni birĥäm, aşağıź,
Min ni ķuşĥam, eşlägeź:
Künegergä ĥıbayğa —
Ana, bolan menegeź,
Sıyırsıķtıņ tubına
Yağılbayźı söyögöź;
Ĥıuĥaĥağıź uyında,
Ana, aķ ĥıu esegeź,
Ķabırsaķķa tultırğan
Ķandan auıź tartığıź», —
Tip bılarğa tağı la
Yola öyrätep ķuyğan, ti.
Ķan eseüźän balaların
Tağı ber ķat tıyğan, ti.
Berźän-ber kön yetkändä,
Ķart menän ķarsıķ ikäü
Au aularğa kitkändä,
Şülgän, Ural ikäüläp
Torlaķta aulaķ ķalğanda
Ataları kitkän ĥuņ,
Baytaķ vaķıt ütkän ĥuņ,
İke bala ĥöyläşep,
Aşauźan ĥüź asķan da, —
Şülgän uylap torğan da,
Ķan eseüźän ataĥı
Nıķ tıyğanın belĥä lä,
«Esä kürmäņ», — tiĥä lä,
Şülgän, Uraldı dimläp,
Oşolay tip äytkän, ti:
«Yände ķıyıp ĥunarlau
Ķomarlı eş bulmaĥa,
Ĥıuĥağanda ķan eseü
Tämle nämä bulmaĥa,
Atamdar yoķo ķaldırıp,
Kön dä ikäü ķayğırıp,
Ayaķ-ķulın taldırıp,
Beźźe öyźä ķaldırıp,
Yörömäś ine ĥunar, tip,
Ural, äyźä, bulmaĥa,
Ķabırsaķtı asayıķ,
Ĥär berenän aź-aźlap,
Berär tamsı esäyek, —
Ķandıņ tämen beläyek».
Ural: «Atam ĥüźen totamın,
Min ul ķandı yotmamın.
Yeget bulıp yetmäyse,
Töp yolanı belmäyse,
İl giźep ber yörömäyse,
Isınlap ta donyala
Ülem yuğın kürmäyse,
Suķmar alıp ķulıma,
Ĥis ber yände ĥuķmamın,
Ĥölök ĥurğan ķandı min
Ķabırsaķtan yotmamın».
Şülgän: «Keşene yeņer ülemdeņ
Bında kilep sıķmaśın,
Beźźe kilep tapmaśın
Atam ĥöyläp birźe bit;
«Barı yängä beź — ülem», —
Tip tağı la äytte bit!
İnde niźän örkäĥen,
Ķan eseüźän ķurķaĥıņ?
Ural: «Tilberlektä, tiźlektä,
Köslölöktä, źurlıķta,
Tüźemlektä, ĥaķlıķta,
Ĥiźgerlektä köndöź źä,
Töndä yoķlap yatķanda,
Arıślan, bolan, ķaplanı,
Ayıuı, tağı bütäne —
Ular beźźän kämme ni?
Taşķa ĥuğılıp toyağı,
Ülän törtölöp ayağı
Ĥis ber saķta aķĥamay;
Yäyge eśelä öś ĥalmay,
Iraşķıla tun keymäy;
Beräy yängä uķtalĥa,
Ber źä suķmar yökmämäy;
Ķoşķa şoņķar söyörgä,
Surtan arbap balıķķa,
Et ĥöslätep yänlekkä,
Şoņķar, etkä, arıślanğa,
Ömöt bäyläp surtanğa,
Ĥunarında intekmäy;
Teş-tırnağı — ķoralı,
Üź ķulında teläge,
Ber źä talmay beläge,
Ĥis aźamay yöräge
Yäşäp kilgän ķaplanı,
Yulbarıśı, arıślanı
Şulay batır bulĥa la,
Barınıņ ķoton alĥa la,
Ayağın bäyläp alğan ĥuņ,
Muyınına bısaķ ĥalğan ĥuņ,
İke küźe yäşlänep,
Yöräge ĥuğa tügelme?
Atam beźgä ĥöylägän,
Beź äle ĥis kürmägän,
Beźźeņ yerźä bulmağan,
«Yauız ülem» — keşe, tip,
Uylamayźar, tiĥeņme?
Sabağına — surtanı,
Yomranına — käzäne,
Ķuyanına — tölköĥö, —
Barıĥın teźep uylaĥaņ:
Kösĥöźönä — köslöĥö
Ülem bula tügelme?
Ülemdän ķurķıp yaldımğa
Sumıp yatķan balıķtıņ,
Ķayala sır-sır kileşep,
Örköp osķan ķoş-ķorttoņ
Totop, başın säynägän,
Yörägen yarıp aşağan,
Kösĥöź ĥanap barıĥın,
Aulap, ķomarın asķan,
Yamandarźıņ yamanı,
Şul yolanı tabıusı,
Yerźä ülem säseüse —
Oşo tirälä beź dürtäü
Bulabıź ĥuņ tügelme?
«Ülemdeņ in yauızı,
Bulğan yände ķıyıusı», —
Tip, barıĥı uylaşıp,
Beźźe ülem ĥanaşıp;
Suķmar itep tırnağın,
Şoņķar itep yörägen,
Bötäĥe bergä tuplanıp,
Bergä kilep uķtalıp.
Beźźeņ öśkä taşlanĥa, —
Atayım beźgä ĥöylägän,
Beź äle ĥis kürmägän
Ülem şunda beźźeņ dä
Küź aldında baśmaśmı?» —
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Şülgän ber aź uylağan,
Şulay źa ul üź ĥüźen
Uğa ķarap ķuymağan, —
Ķabırsaķtan aź-aźlap
Ķandı ĥemerep eskän, ti,
Ataĥına äytmäśkä
Uraldan ĥüź alğan, ti.
Küp yän totop, ĥunarźan
Ata-äsäĥe ķaytķan, ti.
Yola buyınsa, kümäkläp,
Tabın ķorop dürtäüläp,
Barı yände botarlap,
Bılar aşķa ultırğan.
Aşağanda uylanıp,
Ural bılay tigän, ti:
«Atay, bına bıl yände —
Ķasıp ĥinän, bośĥa la,
Yän ayamay ķasĥa la,
Ĥis ķotķarmay totķanĥıņ,
Muyınına bısaķ ĥalğanĥıņ.
Beźźe şulay beräy yän
Kilep eźläp tapmaśmı,
Beźgä lä bısaķ ĥalmaśmı?»
Yänbirźe: «Könö bötör ĥär yängä
Beź üleme bulabıź;
Ķayźa ğına ķasĥa la,
Ķaya, şırğa bośĥa la,
Beź ularźı tababıź,
Boğaźına bısaķ ĥalabıź.
Keşene totop aşarlıķ,
Uğa bısaķ ĥalırlıķ
Bında ber yän tıumağan,
Beźźe totop ĥuyırlıķ
Ülem bında bulmağan.
Boron beź tıuğan yerźä,
Atayźar torğan yerźä
Ülem bula torğaynı,
Bik kübeĥe yäştän ük
Yatıp ülä torğaynı.
Unda deyeü kilgän ĥuņ,
Küp keşene ülterep,
Deyeü aşap kitkän ĥuņ;
Yerźen öśtön ĥıu ķaplap,
Ķoro yere bötkän ĥuņ;
Ķasķan-bośķan keşelär
Ul tiränän kitkän ĥuņ,
Ülemgä iş ķalmanı,
Eşlärgä eş bulmanı.
Ķasķan keşe barźır, tip,
Küräĥeņ, uylap tormanı:
Äsäņ menän beź ķasıp
Kitkände ul kürmäne.
Bında keşe bulmağan,
Beräü ayaķ baśmağan,
Şuğa Ülem bıl yerźe
Kilep eźläp tapmağan.
Beź kilgändä, bında äle
Yänlektär źä äź ine,
Yere lä yünläp kipmägän,
Vaķ-vaķ küllek, ĥaź ine.
Ural:
Atay, Ülemde eźläĥäņ,
Unı tabıp bulamı,
Tap kilterep totķan ĥuņ
Başına yetep bulamı?
Yänbirźe:
Ülem tigän yauız ul,
Küźgä ĥis tä kürenmäy,
Kilgäne ĥis tä belenmäy
Yäşäy torğan yanuar ul.
Uğa tik ber sara bar:
Deyeü batşa yerendä
Äytälär, ber şişmä bar.
Şunan ĥıu esĥä keşe,
Ĥis tä ülmäy yäşäy, ti,
Ülemgä bireşmäy, ti,
tip, Ülem turaĥında ĥöylägän dä, aşap bötkäs, ķabırsaķtarźı kilterep, ķan esergä bulğan. Yänbirźe ķart, ķabırsaķtarźıņ büśkärgänen kürep, ulandarınan ķandı kem eskänen ķıśıp ĥoray başlağan. Şülgän, beräü źä esmäne, tip aldağan. Yänbirźe ķart ĥuyıl tayaķ alıp, balaların almaş-tilmäş ĥıptırırğa totonğan. Ural şunda la ağaĥın ķıźğanıp äytmäy seräşĥä lä, Şülgän tüźmägän, üź ğäyeben ĥöyläp birgän. Yänbirźe ķart tağı la öśtäp ĥuķķılay başlağas, Ural ataĥınıņ ķulınan totķan da, bılay tigän, ti:
Ataķayım, uylası,
Ķulıņdağı ĥuyılğa
Küź yügertep ķarası.
Bıl ĥuyıl da yäş bulğan.
Ķabığınan ärselgän,
Bökĥäņ, şartlap ĥınırźay
Ķıu tayaķķa äüerelgän.
Ĥin kiśmäśtän boronda,
Üśkänendä urmanda,
Еläś yeldär yalbırźap,
Yapraķtarı yelberźäp
Torğan ağas bulğandır.
Bal ķorttarı, ķoştarı
Almaş-tilmäş ķunğandır.
Ķoştar ķunıp ĥayrağan,
Oya ķorop yäşägän,
Botaķtarın ĥaylağan
Aśıl ağas bulğandır.
İmsäk imgän balalay
Tamırźarın tarbaytıp
Yer dımını imgänder.
Tamırınan aķtarğas,
Botağını botağas,
Balğaņ bulğan taşınday,
Ķoşķa söyör şoņķarźay,
Balıķ totor surtanday,
Ķan ĥurıusı ĥölöktäy,
Yänlek aular kösöktäy
Ĥuķķıņ bulğan tügelme?
Maņlay tiren ĥıpırtıp,
Küp yıl ğümer uźźırıp,
Yer öśtöndä tapmağan,
Töśön kürep belmägän,
Yörägeņ ĥis tatmağan
Ülem tigän yauızdıņ,
Tağı ĥuķĥaņ balaņdı,
Üź torlağıņ esendä,
Balalarıņ öśtöndä, —
Kösĥöźźärgä köslönän,
Balalarğa atanan
Kilgänene kürergä
Äźerländeņ tügelme?
Bögön ağamdı ülterĥäņ,
İrtän mine ülterĥäņ,
Yaņğıź torop ķalğan ĥuņ,
Ķartlıķ baśıp alğan ĥuņ,
Bököräyep, tatarğap,
Arıślanına menalmay,
Ĥunarına sığalmay,
Şoņķarıņdı söyä almay,
Ularğa yem birä almay;
Arıślanıņ da, kösök tä,
Şoņķarıņ da, ĥölök tä, —
Barıĥı asķa tilmerep,
Küźenä ķan ĥauźırıp,
As zarıķķan arıślanıņ,
Bäyźä torop ujarıp,
Asıuınan uķtalıp,
Bileņ bögöp, üźeņde
Boton-botsa botarlap
Bırağıtĥa ber saķta,
Ülem tigän yauızdı
Ķarşılarğa torlaķta,
Atay, tura kilmäśme?» —
tigän ĥüźen işetkäs, Yänbirźe ķart Şülgände tuķmauźan tuķtağan. «Ülemdeņ küźgä kürenmäy kileüe lä bar; şul Ülem kilgänder, mine şul ķotortalır; şulay źa Ülemde beräyĥe kürmäy bulmaś, yänlek, ķoş-ķortto yıyźırıp ĥoraşırğa käräk», —tip uylağan da, şularźı saķırğan, ti. Ural, yıyılğan yänlekkä, ķoş-ķortķa ķarap, bılay tigän, ti:
«Ülem tigän yauızdıņ
Törön ĥanap beläyek,
Köslö kösĥöźźö yeygän
Yolanı beź öźäyek.
Arabıźźan, ĥanaĥaķ,
Ĥär nögärźe ķaraĥaķ:
Ķan da esmäy, it yeymäy,
Beräüźeņ yäşen ķoymay, —
Ķaynıĥı tamır aşap,
Ķaynıĥı ülän yemşäp,
Ĥaman ğümer itkänen,
Yırtķıstarğa yem ösön
Balaĥın ürsetkänen
Barığıź źa beläler.
Ularğa Ülem yat tügel,
Ķan ĥurğan, it yeygän —
Bereĥe lä duś tügel.
Yırtķıslıķtı bötöräyek,
Yaņğıź ķalğan Ülemde
Bergä eźläp ülteräyek!» —
Tigän ĥüźgä yırtķıstar,
Ularğa ķuşılıp Şülgän dä, —
Barıĥı ķarşı kilgän ti,
Törlö ĥüźźär bulğan, ti.
Ķoźğon: «Min Ülemde tabıuźan
Ber źä ķurķıp tormayım,
Ämmä totop bireügä
Ĥis ķasan da künmäyem.
Ķart bulĥam da, bıl eştän
Min ber üźem baş tartam.
Tağı öśtäp şunı äytäm:
Kösö yetkän kösĥöźgä
Ĥis ĥunarlıķ ķılmaĥa;
Äsänän tıuğan beräü źä
Bıl donyala ülmäĥä;
Yer uttarı, ağastar
Zaņına buyĥonmaĥa;
Üź miźgele yetkändä,
Köźgö ķırau töşkändä,
Yäşellek ĥis bötmäĥä, —
Unan beźgä ni fayźa?
Ķuyan ĥımaķ, ĥär yänlek
Yılğa ike-ös tülläĥä,
Töndä yöröp, yäşeldeņ
Barıĥın da utlaĥa,
Bütän yändär ķaņğırıp,
Aşarına tapmaĥa;
Öyör-öyör tup bulıp,
Ķaź, öyräge, aķķoşo,
Şıbır-şıbır ķoyonop,
Ĥıu öśtönä ķaplanĥa;
Ğümerem buşķa uźa, tip,
Yarım buşķa tuźa, tip,
Ĥis ber yılğa aķmaĥa;
Yerźä şunday yola, tip:
Ķoyonorźar, eserźär —
Beźgä tınğı birmäśtär, —
Tip, şişmälär sıķmaĥa,
Yerźäge ĥıu tonsoĥa, —
Şul saķta beź nişlärbeź?
Yemde ķayźan eźlärbeź,
Ĥıuźı ķayźan eserbeź?
Başım ĥalıp, yau asıp,
Küp sağında talpınıp,
Aslıķ, tarlıķ kürĥäm dä,
Küp zarığıp yöröĥäm dä,
Min ķan esmäy, it yeymäy,
Üläkĥäneņ küź mayın
Ös köndä ber soķomay,
Ĥis donyala tora almam».
Ülemde eźläp tabırğa
Min ĥüźemde birä almam»,
Ĥayıśķan:
«Ülemdän ķurķır yän bulĥa,
Ķotolorğa yul eźlär,
Tül yäyergä uylaĥa,
İlde giźep yay eźlär»,
Ĥayıśķan äytkän ĥüźźärźe
yulbarıś ta, ķaplan da,
Büre, burĥıķ, arıślan da,
Tipkes-öźgös ķoştar źa,
Ķarpır balıķ — surtan da, —
Bötä yırtķıs hup kürgän.
Ülän yemşär hayuandar,
Torna, öyräk, ķır ķaźźar,
Tuğaźaķ menän sel, ķorźar
Bala sığarıp, tül yäyep,
Balaları ķoş bulıp,
Üź aldına osķansı,
Yäy miźgele uźğansı,
Şır urmanlıķ eźlärgä,
Baymanlıķta tüllärgä, —
Tip barıĥı uylağan.
Ķoralayı, bolanı,
Ķıźıl sikä ķuyanı,
Ayağına maĥayıp,
Ber auıź ĥüź äytmägän.
Turğay, maysıl, sıyırsıķ,
Säükä, ķarğa, buź säpsek,
Mır-mazarźı aşağas,
Ĥüź äytergä oyalğan.
Käkük tağı: «Oyam yuķ,
Balam tigän ķayğım yuķ:
Bala — bauırım, tigändär,
Bala ösön köygändär
Ni teläĥä, — miņä şul», —
Tip, urtağa ĥalğan, ti.
Barıĥı törlösä ĥöyläp,
Törlöĥö törlö uylap,
Ĥis berlekkä kilmäyse,
Ķırķa ber uy äytmäyse,
Tarķalışta ķalğan, ti...
Ķart bınan ĥuņ ĥiśkängän.
Yaņğıź auğa sığırğa
Bınan arı şiklängän.
Berźän-ber kön dürtäüläp,
Bılar auğa kitkän, ti,
Küp yerźärźe ütkän, ti;
Küp yän alıp, şatlanıp,
Auźan bılar ķaytķan, ti.
Aulap alğan ķoştarźıņ
Araĥında ber aķķoş,
Ayaķtarın bäylägäs,
Başın ķırķıp taşlarğa
Babay bısaķ ķayrağas,
Ķanlı yäşen tükkän, ti,
Üź zarını äytkän, ti:
«İl kürergä sıķtım min,
Yer ķoşonan tügelmen, —
Yäşäy torğan ilem bar,
İlĥeź yetem tügelmen.
Yerźä ĥis kem tıumaśtan,
Beräü ayaķ baśmaśtan,
Ķuş bulırğa yär eźläp,
Yerźä ĥis kem tapmağas,
Bütän yändän ĥaylarğa
Beräüĥen tiņ kürmägäs, —
Kükkä osop yär eźläp,
Ayźı, Ķoyaştı küźläp,
Üźenä yär ĥaylağan,
İkeĥen dä arbağan,
Bar ķoştarğa baş bulğan,
Samrau atlı atam bar.
İke balaĥı bulğan,
Balaĥı la, üźe lä
Ĥis auırıu kürmägän,
Ĥis beräüĥe ülmägän.
Äle lä batşa atayım,
Yebäregeź ĥeź mine,
Üź ilemä ķaytayım.
Mine bülep aşap ta,
Säynäp mine yotop ta,
Barıber aş bulıp ĥeņmämen;
Ĥis aş bulıp ĥeņmämen;
Yänşişmänän ĥıu alıp,
Äsäm tänem yıuźırğan.
Üź nurına ĥuğarğan
Barığıźğa bildäle
Ķoyaş tigän äsäm bar.
Yebäregeź ĥeź mine,
Atam barıber tabır ul,
Kilep yaulap alır ul.
Samrau tigän batşanıņ
Ĥomay tigän ķıźımın;
Altın säsem tarķaĥam,
Nurğa ilde kümämen:
Köndöź yergä nur ĥibäm,
Kisen ayğa nur biräm;
Yebäregeź ĥeź mine,
İlemä min ķaytayım;
Yänşişmäneņ ĥıu yulın
Ĥeźgä äytep kitäyem», —
tigän ĥüźźe işetkäs, Yänbirźe ķart menän Yänbikä ķarsıķ uldarına käņäş itkändär. Şülgän Ĥomay ķoşto aşau yağında,Ural ķotķarıu yağında bulıp, ıźğış kitkän. Ural ķoşto Şülgängä birmäy tartıp alğan da sitkäräk iltep ķuyğan. «Ķayğırma, häźer tamaķlanam da üźeņde ata-äsäņä iltep tapşıram!» tip, ataları yanına kilep ultırğan. Bılar aşarğa ultırğas,ķoş ĥau ķanatın ĥelekkän, — ös ķauırĥını töşkän. Şularźı ĥınğan ķanatınan sıķķan ķanğa buyap, yergä taşlağan ikän, — ös aķķoş kilep, ķıźźı kütärep alıp kitkän. Yänbirźe ķarttar Yänşişmäneņ yulın ĥoraşa almay ķalıuźarına ükengän. Ķart şunda uķ Şülgän menän Uralğa, ķoştar ķarap osķan yaķķa taban küź yaźmay kitergä, arttarınan küźätep barıp, Yänşişmäneņ urının tabırğa, ägär yulda Ülem osraĥa, başın ķırķıp alıp ķaytırğa ķuşķan. İke ulın ike arıślanğa menderep oźatķan, ti.
Ural, Şülgän ikäüläp,
Kön-tönön, ay-yıl ĥanap,
Tau artılıp, ĥıu kisep,
Ķara urmandar ütep,
Ĥaman alğa kitkän, ti.
Bara torğas, ber zaman
Ber yılğanıņ sitendä,
Ber źur ağas töböndä,
Źur tayağı ķulında
Aķ ĥaķallı ber ķartķa
Bılar barıp yetkän, ti,
Barıp säläm birgän, ti.
Ķart ķarşı alğan, ti,
Yul başını bılarźıņ
Ķart ta ĥoraşıp belgän, ti.
Üź uyźarın bılar źa
Ķartķa ĥöyläp birgän, ti.
Ķart uylanıp torğan da,
Ĥaķalını ĥıpırıp,
Bılarğa küź yörötöp,
İke yuldı kürĥätep,
Bılay tiyep äytkän, ti:
«Bına ĥeźgä ike yul:
Ĥulğa kitĥäņ, yul buyı —
Uyın-kölkö tön buyı,
Ķayğı-etlek kürmäyse,
Barlığın da belmäyse,
Rähät yäşäy baymanda;
Büre, ĥarıķ yalanda,
Tölkö, tauıķ urmanda
Bergä yäşäp, duś bulıp,
Samrau ķoşķa baş eyep,
Ķan da esmäy, it yeymäy,
Ĥis Ülemgä yul ķuymay
Yäşäp kilgän ber il bar;
Yaķşılıķķa yaķşılıķ
Ķıla torğan yola bar.
Uņğa kitĥäņ, yul buyı —
İlau-ĥıķtau yıl buyı;
Yauızlıķta dan alğan,
Batşaĥınan, başķaĥınan
Ķayğı, etlek küreüse,
Ķanlı yäşen tügeüse
Ķatil batşa ile bar;
Tau-tau keşe ĥöyäge,
Ķanğa batķan yere bar».
Ķarttan bını işetkäs,
Yuldar serene beleşkäs,
Ural, Şülgän ikäüĥe
Şunan şıbağa totoşķan,
Yul bülergä uylaşķan,
Üź araĥı ĥöyläşkän:
Ĥulğa kiteü — Uralğa,
Unğa kiteü — Şülgängä
Şıbağalı yul bulğan.
Şülgän bığa künmägän:
Min uźaman äle, — tip,
Min baramın ĥulğa, — tip,
Üźenä ĥuldı ĥaylağan,
Üź tigänsä daulağan:
Ural küngän uņ yaķķa,
Şülgän kitkän ĥul yaķķa.
Ural unğa kitkän ĥuņ,
Oźon yulğa töşkän ĥuņ,
Küp ĥıuźarźı kiskän, ti,
Küp tauźarźı aşķan, ti;
Bara torğas, ber tauźıņ
İtägenä yetkän, ti.
Büre talap, öźgöläp,
Ĥırźay ķanğa tuźğanday
Telgelängän arķaĥı,
Ayırılğan yelkäĥe;
Süplek tipkän tauıķtay,
Ķul-ayağı yarılğan;
Tamır aşap, yer ķaźıp,
Auız-bite ķarayğan;
Ķırau ĥuķķan üländäy,
Yözö-töśö ĥarğayğan;
Sutlap yunğan ağastay,
Baltır ite ĥulığan;
Bire uņalğan ağastay,
Еlek başı surayğan
Ber ķarsıķķa ĥırışķan;
Köngä yanğan tändären,
Şırt ķaplağan sästären,
Ĥuplap yunğan ağastay,
Baltır ite, belägen,
Auźa tuyğan ķıyğırzay,
Käpäyep torğan kükrägen,
Ķuğa aşa yılmıldap
Torğan küldäy küźźären,
Bal ķortonday ıķtımat
Neskä ĥılıu bildären, —
Oyalıpmı, ķurķıpmı, —
Ķarsıķķa ĥırışıp mataşķan
Ber ĥılıu ķıźıķayğa
Ural barıp tap bulğan.
Ural yaķın barğan, ti,
«Ķurķmağıź, tip äytkän, — ti.
Min kilämen yıraķtan,
Üźem tıuğan torlaķtan,
Bala inem kitkändä,
Küp ildärźe ütkändä;
Min keşegä teymämen,
Unıņ ķanın ķoymamın;
Ülem tigän yauızdı
Ülterergä uylaymın;
Äyźä, yaķın kilegeź,
İl häldären ĥöylägeź», —
Tigäs, bılar yılmayğan,
Urınınan ķuźğalğan.
Tuźğan sästären äbey
Ķolağına ķıśtırıp,
Urınınan ķuźğalıp,
Ber aź küźen źuraytıp,
Aźıraķ buyın turaytıp,
Bılay tiyep äytkän, ti:
Yıraķ ildän ikänĥeņ,
İzge uyźa kilgänĥeņ.
Ay yegetem, belĥäņ ĥin,
Beźźeņ ildä bulĥaņ ĥin,
Ķatil batşa eşlägän
Eştärene kürĥäņ ĥin;
Auırıu-ĥıźlau kürmäyse,
Ülem başķa kilmäyse,
Ķatın-ķıźźı, ir-attı,
Ayırmaśtan yäş-ķarttı,
Ķul-ayağın bäylätep,
Arıuźarın ĥaylatıp,
Yıl da ber ķat yıyźıra,
Ĥarayına aldıra;
Ķıźı ĥaylay yegeten,
Üźe ĥaylay ķıź-ķırķın,
Ķalğandarın tağı la
Yarandarı ķarayźar,
Üźźärenä ĥaylayźar;
Bütändären ayamay,
Ķanlı yäşkä ķaramay,
Terelätä, ĥau köygä
Ķıźın külgä ĥaldıra,
İren utķa yandıra;
Ataĥı ösön, üźe ösön,
Yarandarı danı ösön,
Üźe tıuğan könö ösön,
Yıl da ber ķat Täņre ösön
Ķanlı ķorban uźźıra.
Bına min dä — un bala
Kürgän äsä donyala.
Dürteĥen ĥaylap aldılar,
Bişeĥen ĥıuğa ĥaldılar.
Ķartım, yöräge ĥıźlağas,
Tuğıź bala yuğalğas,
Ķarap torop tüźmäne,
Nişlärene ĥiźmäne:
Yän asıuźan uķtalıp,
Balaların ķıźğanıp,
Ber yaranğa ıntıldı,
Bahırķayım şul köndö,
Küź aldında ükĥetep,
Tereläy yergä kümelde.
Kinyä balam ķalğaynı,
Ber yaranı kilgäyne,
Alam üźen, — tigäyne —
Bala bauır bulğanğa,
Alıp ķastım urmanğa.
Mindäy balalı äsä,
Ķasķan ir-at küp bında,
Barıĥı la ķan ilap,
Yöröy ķasıp urmanda.
Еget, izge ikänĥeņ,
Yaķşı uyźa kilgänĥeņ,
Arı barma, ķayt kire,
Ķanlı yergä kilgänĥeņ,
Yauız ilgä kilgänĥeņ.
«Ĥıuźar kisep, tau aşıp,
Küp yıl buyı kilgänmen,
Küp yuldarźı uźğanmın;
Küź yäşergän Ülemde
Eźläp bında, tapmaĥam,
Başın sabıp özmäĥäm,
Äytkänemä yetmäĥäm,
Unı yerźän yıymaĥam,
Ural bulıp yörömämen!» —
Tigän ĥüźen äytkän dä,
«Ĥau bulığıź», — tigän dä,
Arıślanına mengän dä
Ķatil batşa yortona
Ural ķarap kitkän, ti;
Ber nisä kön ütkän ti,
Şunday yergä yetkän ti:
Ber äsänän tıuğanday,
Ber töś keyem keygändäy,
Barıĥı la şäp-şärä
Törköm halıķ yıyılğan,
Allı-artlı teźelgän,
İrźär, ķıźźar ayırılıp,
Uram-uram ķuyılğan.
Yarandarı törtköläp,
Tigeźĥeźen tigeźläp,
Ķamsılap ta ĥuķķılap
Yöröĥä lä, ĥüź äytmäy,
Tel dä ķıbırźata almay
Torğan halıķķa barğan,
Mayźanğa bıl küź ĥalğan.
Bıl törkömdän sittäräk,
Un biş aźım ķırźaraķ,
Küźen-başın şämärtep,
Yöräktären ĥıķtatıp;
Balaları ķurķışıp,
Imlap ķına ĥöyläşep,
Ķayğırışıp, ilaşıp
Torğan ata-äsälär
Yanına barıp tuķtağan,
Häl-ähüälen ĥorağan,
Üź telägen ĥöylägän.
Ural ĥüźen barıĥı
Yotonoşop tıņlağan,
Araĥınan ber ķartı
Oşolay tip ĥöylägän:
«Еget, ĥineņ töś-başıņ,
Aptıraşlı ķaraşıņ,
Arıślan menep kileşeņ
Sit bulırźay kürenä.
Beźźeņ ildä batşa bar,
Yaranınan türä bar;
Bına bıl halıķ esendä
Törlö ırıuźan keşe bar.
Ĥär yıl batşa tıuğan kön
Ata-äsäĥe haķı ösön
Batşa tıuğas, ĥıu alıp,
Yıuğan ķoyoĥo ösön
Ķorban birer yola bar.
Batşanıņ tıu biźäge —
Ķara ķoźğon ķoşo bar,
Şul ķoştarźı yıl ĥayın
Ĥıylay torğan könö bar.
Ana, yeget, kürämĥeņ,
Ul ķoştarźı belämĥeņ,
Kilep tauğa ķunğandar,
Yem bulırın belgändär.
Ķoyoğa ķıźźar ĥalğan ĥuņ,
Ķıźźar şunda ülgän ĥuņ,
Barıĥın alıp ķoyonan
Ķoźğondarğa taşlayźar,
Ular şunda aşayźar.
Bınau bäyle yegettär
Ĥär ırıuźan kilgänder.
Batşa ķıźı yıl ĥayın
Täüźä ĥaylay beräüĥen;
Unan ķala batşa üźe
Ķoldar ĥaylay ĥarayğa;
Unan torop ķalğanı —
Täņre ösön ķorbanğa», —
Tip ĥöyläp tä bötmägän,
Zarın äytep yetmägän —
Altın tähet öśtöndä
Batşa ķıźı ultırğan,
Dürt yağınan dürt ķolo
Tähetene kütärgän,
Baśmalatıp artınan,
Ber yaranı eyärgän,
Bınıĥı üźe artınan
Ķalğandarın eyärtkän.
Kilep yetkäs, ti, bılar:
«Tigeź, yaķşı toroğoź,
Batşa ķıźı kilä bit,
Yaķtı yöźlö bulığıź!» —
Tip beräüĥe äytkän, ti.
Saftı boźop torğandı
Ķamsı menän ĥuķķan, ti.
Batşa ķıźı şul saķta
Kilep yetkän mayźanğa;
Ural da rät boźmağan,
Baśıp torğan ıņğayğa;
Batşa ķıźı, aralap,
Ber yegette ĥaylağan,
Araĥınan oķşarźay
Ber yeget tä tapmağan.
Aźaķ siktä, yaķınlap,
Uralğa kilep yetkän, ti,
Tuķtap torop şul yerźä
Uralğa küź tekkän, ti;
Ķulına alıp ber alma
Uğa büläk itkän, ti.
Batşa ķıźı mayźanda
Başķa ĥaylap tormağan,
Uraldı alıp barırğa
Ber yaranğa ımlağan.
Ķıź tähetkä ultırğan,
Tağı ķoldan kütärtep,
Ĥarayına yullanğan.
«Batşa ķıźı ĥöyźö bit,
Batşa keyäüe buldı bit!» —
Tip, barıĥı şau kilep,
Yarandarı zıu kilep,
Halıķtı sitkä tarķatıp:
«Äyźä ĥarayğa, yeget,
Batşa ķıźı kötä», — tip,
Uralğa yola aņlatıp,
Ber yaranı şul saķta
Yul başlarğa bulğan, ti,
«Keyäü buldıņ beźgä», — tip,
Arķaĥınan ĥöygän, ti.
Ural bığa künmägän,
Ĥarayğa ul kitmägän.
«Min yolanı belmäyem,
Eş aźağın küräyem,
Aźaķ barĥam, barırmın,
Ķıźźı eźläp tabırmın», —
Tiyep Ural äytkän, ti,
Yarandarźıņ ĥüźźären
Şulay kire ķaķķan, ti;
Ä tegelär ķorsayıp,
Ķıźğa äytä kitkän, ti.
Küp tä vaķıt ütmägän,
Mayźanda şau-şıu bötmägän,
Alğasķılar yul başlap,
Dürt batırın eyärtep,
Ķoldan tähet kütärtep;
Buralanğan döyäläy,
Ķanĥırağan ayıuźay
Küźenä ķan ĥauźırıp,
Küź ķabağın toyzorop,
Ujar säsep, mat ķurıp,
Ķaban susķa yelkäle,
Фildäy yıuan baltırlı,
Ķımıź tulğan ĥabalay,
İmänes yıuan ķorĥaķlı,
Ujarınan halıķtıņ
Başın yergä eyźerep,
Ķatil batşa kilgän, ti,
Barıĥın da aralap,
İr-ķol ĥaylap ütkän, ti.
«Bınıĥı ĥarayğa barır, tip, —
Bınıĥı ķorbanğa bulır», tip,
Ķol ĥaylauın bötkän, ti.
Ķıź ĥaylauğa küskän, ti.
Ķıźźar ĥaylap yörögändä,
Ber ĥılıuğa yetkändä,
Ber yaranın saķırtıp:
«Teşen ķara», — tigän, ti.
Alĥıu yöźön ķaplağan
Ķulın ķıźźıņ alğan, ti;
Kükräktären ķapşağan,
Bilen totop ķarağan, —
«Ĥarayğa bıl yarar, tip,
Bütänen üźegeź ķaraņ, tip,
Arıuźarın ĥaylağıź,
Kärägensä alığıź», —
Tiyep batşa äytkän, ti,
Yarandarğa ķuşķan, ti.
«Ķalğandarı äsämdeņ,
Mine yıuğan ķoyomdoņ
Ķorbanına ķalır», - tip,
Aźaķ ĥüźen äytkän, ti.
Asıulanıp, şul saķta
Ķıźı kilep yetkän, ti,
Ural yanına ütkän, ti,
Üpkä ĥüźen äytkän, ti:
«Еget, ĥine ĥaylanım,
Ĥarayıma barmanıņ,
Alma birep ımlanım,
Mine tiņgä almanıņ,
Kire ķaķtıņ ĥüźemde,
Bötä ķoldar aldında
Ķara itteņ yöźömdö», —
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Batşa töşkän tähettän:
«Ķayĥı ırıu yegettän
Mineņ ķıźım hurlanğan?» —
Tip Uralğa kilgän, ti,
Tökörök säsep auıźźan
Ĥüźen ĥöyläp kitkän, ti:
«Äy, yeget, ĥin zatımdı,
Ķatil batşa atımdı,
Keşe tügel, bıl ildä —
Min bilägän ĥär yerźä —
Ķoşo-ķorto, yänlege
İşetep tä, kürep tä,
Gürendäge ülek tä,
Aņlağanın beläĥeņ!
Ķıźım äytkäs barmaysa,
Nimä uylap toraĥıņ?
Niņä yolam boźaĥıņ,
Barmay vaķıt ĥuźaĥıņ?»
«Batşa tigän nämäne,
Keşe ĥuyır yolanı
İşetep tä, kürep tä,
Nisä yıldar yöröp tä,
Ĥis ber yerźä kürmänem,
Barlığın da belmänem.
Min yat yola belmäyem,
Ülem tigän yauızdı
Ülterergä eźläyem.
Yolanan da ķurķmayım,
Ülemdän dä örkmäyem,
Keşe tügel, ķoşto la,
Ülem kilä ķaldıniĥä,
Kilep ķulın ĥaldıniĥä,
Unı birep Ülemgä
Ķul ķauşırıp tormamın!
Bına, ķarap torayım,
Bar yolaņdı küräyem,
Aźaķ siktä üź uyım
Ĥiņä äytep biräyem», —
Tigän ĥüźen işetkäs,
Uraldıņ töptö sit keşe
İkänlegene belgäs,
Yarandar źa, batırźar,
Batşa yaķlı ķart-ķorolar,
Batşa ķıźın Uraldan
Uğa ķıźźı bireüźän,
Unı keyäü ķılıuźan
Barıĥı la könläşkän;
[Ülem kötkän barı halıķ
Mını işetep ķıuanıp,
Üź araĥı ĥöyläşkän.]
Batşa bığa şaşķan, ti:
«Bınday tintäk ĥaylama,
Küźeņ yuķķa taldırıp,
Yuķ keşegä ķarama,
Ķaytsı, ķıźım, ķayt, äyźä,
Ĥarayıņa kit äyźä», —
Tip ķıźına äytkän, ti.
«Ķorbandarźı totmağıź,
Ķıźın ĥıuğa ĥalığıź,
İren utķa atığıź.
Bıl yegette bığaulap,
Mineņ yanğa oźatığıź», — tip,
Dürt batırğa ķuşķan, ti.
Üźe, tähetkä ultırıp,
Başķarıuźı kötkän, ti.
Yarandarı ķıźźarźı,
Ķulı bäyle irźärźe, —
Ķıźın ĥıuğa taşlarğa,
İren utķa taşlarğa
Ķuźğalışa başlağas,
Halıķ sır-sıu ilaşķas,
Ural ırğıp sıķķan, ti,
Oşo ĥüźen äytkän, ti:
«Min kürenmäś Ülemde
Yuķ itergä sıķķanmın;
Ķan ķoyousı batşanan,
Keşe aşar deyeüźän
Bar keşene ķotķarıu,
Yänşişmänän ĥıu alıp,
Ülgändärźe terelteü
Ösön tıuğan batırmın!»
Halıķ ilap torğanın
Küź aldında kürgändä,
Yände alır yauız Ülem
Keşegä ķulın ĥalğanda,
İrmen tigän ir-batır
Şıp-şım ķarap torormo?
Yauızdarğa yul ķuyıp,
Batır ķurķıp ķalırmı?
Kit, yarandar, artaban,
Töş, źur batşa, arbanan,
Ķoldar ķulın sisegeź,
Ķıźźar ķulın sisegeź!»
Batşa bını işetkäs,
Ķıźarınğan, bürtengän,
Ķısķırınğan, yekergän,
Batırźarına ķarap:
«Ülem eźläp yöröĥä,
Ķanğa ĥıuĥap tilmerĥä,
Kürĥätegeź Ülemde,
Tanıtığıź ilemde!» — tip,
Ķatı farman birgän, ti.
Täne yöntäś ayıuźay,
Üźźäre źur deyeüźäy
Dürt batırı kilgän, ti,
«Alıştanmı, tartıştanmı? —
Ĥayla berźe!», — tigän, ti.
«Äräm bulıp ķuymağıź,
Täüźä şunı uylağıź.
Üźegeźźän köslöräk
Beräy hayuan ĥaylağıź»,
Tigäs, bılar yaman kölgän, ti.
«Ay-ĥay batır ikänĥen!» —
Tip, batşa la, barı la
Mıśķıl itep ķuyğan, ti.
Ķatil batşa asıuźan
Ni äytergä belmäyse,
Uylap-nitep tormaysı:
«Ķanĥırağan ikän bıl,
Yänĥerägän ikän bıl, —
Ĥarayımdı kütärgän
Ügeźemde kiltereņ:
Ügeź ķılır ķılıķtı,
Ĥeź batırźar, tik toroņ», —
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Barı halıķ ķurķķan, ti.
Uraldı bik ķıźğanıp,
Äräm bula yeget, — tip,
Halıķ küź yäş tükkän, ti.
Ataĥına yalbarıp,
Ķıźı la kilep yetkän, ti:
«Ataķayım, ķuysäle,
Yuķķa äräm itmäle!
«Keyäü ĥayla üźeņ», — tip
Miņä birgän ĥüźeņ bar.
Bıl yegette ĥaylanım,
«Keyäüem», tip uylanım,
Ĥöyläşergä yegetteņ
Ĥis yayına ķuymanıņ.
Ataķayım, ķuysäle,
Yuķķa äräm itmäle!» —
Tiyep ķıźı äytĥä lä,
Ķanlı yäşen tükĥä lä,
Ķıźı ĥüźen almağan,
Ķıź yayına ķuymağan.
Еrźe tırnap, ükerep,
Şılağayın ağıźıp,
Tauźay ügeź kilgän, ti.
Ural aldına kilep,
Baśıp ķarap torğan da,
Muyının aźıraķ borğan da:
«Еget, yergä atmamın,
Serep, tuźan bulğansı,
Еlgä osop tuźğansı,
Mögöźömdö ĥaķlarmın,
Ĥine şulay ķaķlarmın!»
Tip Uralğa äytkän, ti.
«Min dä äräm itergä,
Ügeź, ĥine tırışmam,
Yafalanıp, kös tügep,
Ĥineņ menän sayķaşmam.
Donyala ĥin keşenän
Köslö yuğın tanırĥıņ, —
Ügeź tügel, toķomoņ menän
Keşegä ķol bulırĥıņ», —
Tigän ĥüźgä bıl ügeź
Asıulanıp ıntılğan,
Mögöźönä alırğa
Uralğa ul uķtalğan.
Ural batır ügeźźe
Mögöźönän alğan, ti.
Tırışķan, ti, ügeź źä,
Tırmaşķan, ti, ügeź źä,
Işanĥa la mögöźgä,
Isķınalmay Uraldan,
Tubığınan batķan, ti;
Kösörgänep tırışķas,
Auıźınan ügeźźen
Ķap-ķara ķan aķķan, ti;
Öśkö teşe töşkän, ti,
Ügeź hälĥeźlängän, ti,
Säsäp, älĥerägän, ti.
Bını kürep Ķatil da,
Yarandarı la, barı la
Aptırauğa ķalğan, ti.
Ural ĥüźenän kitmägän,
Ügeźźe äräm itmägän,
Şaķarıp ike mögöźźö,
Batķan yerźän ügeźźe
Kütärep alıp ķuyğan, ti.
Ügeźźeņ dürt toyağı
Urtalayğa yarılıp,
Araĥına ķom tulıp,
Ĥırźay ķanğa tuźğan, ti.
Ural: «Ķulım teygän mögöźöņ
Käkeräygän köyönsä,
Teşen töşkän auıźıņ
Öśkö teşeņ üśmäysä,
Ayırılğan toyağın
Ĥis tä berekmäyensä,
Üźeņ tügel, balaņ da
Mäņge ķalır şul köysä.
Keşe kösön kürźeņ ĥin,
Hälĥeźlegeņ beldeņ ĥin,
Keşegä mögöź sayķama,
Еņermen tip, ayķanma!» —
[Tigäs, ügeź ķurķķan, ti,
Aķĥaķaldar, batşa la
Aptırauğa ķalğan, ti.
Ķatil seren birmägän.]
«Ber tabandan uķtal!», — tip,
Dürt batırğa ımlağan.
Batırźarı kilgän, ti.
«Yäneņ sıķĥa ķulımda,
Täneņ ķayźa taşlayım?
Sorğatķansı ülmäĥäņ,
Ķayĥı ilgä söyäyem?» —
Tip, ber batır Uralğa,
Alıp ĥüźen äytkän, ti.
Ural bınan ķurķmağan,
Dürt batırğa ķarşı torop,
Alğa taban atlağan.
«Dürtegeź źä kilegeź,
Ülem eźläp yörögän
Batır kösön belegeź;
Ķulığıźźa yän birĥäm,
Arıślanıma biregeź;
Kösögöź yetĥä taşlarğa,
Yänşişmägä söyögöź,
İnde ĥeź źä äytegeź:
Mineņ ķulğa töşĥägeź,
Kübäläktäy osĥağıź,
Ķayźa ķaray söyäyem?
Deyeüźärźe ķıyratıp,
Yänşişmänän ĥıu alıp,
Kire ĥeźgä kilgändä,
Ĥeźźe eźläp yörögändä,
On-talķanday itegeźźe,
Kübäläktäy yänegeźźe
Ķayĥı yerźän tabayım?» —
Tigäs Ural, kölgändär.
«Kösöņ yetĥä atırğa,
Ĥırttı yergä ĥalırğa,
Batşa menän yarandarźıņ
Aldına ķaray taşlarĥıņ», —
Tip mıśķıllap ķuyğandar,
Dürte berźän uķtalıp,
Yäbeşkän, ti, batırğa.
Ural totop bereĥen,
Olaķtırğan batşağa,
Ķalğan ösöĥen ber yulı —
Yarandarı aldına.
Еr ĥelkengändäy bulğan,
Yarandar źa, batşa la,
Olaķtırğan batır źa
On-talķanğa ķalğan, ti,
Küźźän ğäyep bulğan, ti.
Ķan ilağan äsälär,
Ĥıķtap torğan atalar,
Ķulı bäyle balalar, —
Barıĥı la kürgän, ti,
Yabırılıp Uraldıņ
Barıĥı yanına kilgän, ti.
Ural ĥarayğa barğan, ti,
Bar halıķtı yıyğan, ti,
Ķasķan-bośķan — barına
Üź yortona ķaytırğa
Ural farman birgän, ti.
Aranan baş ĥaylatıp,
Üźe kitmäk bulğan, ti.
Halıķtar yıyın ķorğan,
Ural urtala bulğan.
Halıķ esendä in ķartı
Bılay tiyep äytkän, ti:
«Yeget tä yeget ikänĥeņ,
Yeget, batır ikänĥeņ.
Yörägenä tayanıp,
Belägenä ĥıźğanıp,
Beźźäyźärźe ķıźğanıp,
Kilgän batır ikänĥeņ,
Yeņep yatır ikänĥeņ!
Batşa asıuın ķuptarğan,
Ĥiņä ķarşı öskörgän,
Şul ayķanlı beźźärźe.
Şatlı azat ittergän
Batşa ķıźı buldı bit,
Ul säbäpse buldı bit.
Ĥine ĥöyöp şaulaştı,
Ataĥı menän daulaştı;
Batşa ķıźın al, yeget,
Bında torop ķal, yeget!» —
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Barıĥı la dimläşkäs,
Ural almaķ bulğan, ti,
Ķıźźı alıp, tuy yaĥap,
Ber aź ķalmaķ bulğan, ti.
Ber nisä kön bulğan ĥuņ,
Ķıźźıņ tuyı uźğan ĥuņ,
Ural tağı kitkän, ti,
Küp ĥıuźarźı kiskän, ti.
Bara torğas, ber yerźä,
Ber ķaya tau bitendä,
Uypat saya esendä
Arıślanınan töşöp,
Yal itergä yatķanda,
Yılan ıślağan tauış
Ķolağına salınğan.
Irğıp torop urınınan,
Tirä-yağına ķaranğan.
Yıraķ tügel, yaķında,
Ber ķulķınıņ yanında:
Beyeklegen ķaraĥaņ, —
Arıślan aşa kürenmäś,
Oźonloğon ülśäĥäņ, —
Yöź aźımda tükälmäś,
Ğälämät ber źur yılan
Ķulķı esenän ĥöźöp,
Totop alğan ber bolan.
Ay, ayķaşa, ti, bılar,
Ĥay, sayķaşa, ti, bılar;
Aźaķ siktä tüźalmay,
Yılanğa ķarşı toralmay,
Säsäp, yığılğan bolan,
Art ĥanınan bolandıņ
Şunduķ ķapķan, ti, yılan.
Ural barğan yügerep;
Yılan ķoyroğon bolğap,
Dulay, ti, ağas ĥındırıp.
Uraldı la yotorğa
Ķoyroķ menän ĥuķķan, ti,
Ural urap yılandıņ
Ķoyroğonan totķan, ti.
«Еbär ĥin bolandı!» — tip,
Yılanğa Ural äytkän, ti.
Yılan ber ĥüź äytmägän,
Bolandıņ ul art ĥanın
Säynägän dä säynägän.
Tırışķan, ti, bıl yılan
Üź telägen itergä,
Bolandı yotop bötörgä
Tırışĥa la, bulmağan:
Źur mögöźźä tuķtağan;
Ķoyroğo menän şaķarğan,
Unda la mögöź ĥınmağan;
Yergä ĥuķķan bolandı —
Mögöźgä ber ni bulmağan.
Bara-tora yılandıņ
Ĥis täķäte ķalmağan;
Yotĥa, mögöź yebärmäy,
Ķośĥa, kire tibälmäy;
Aptırağan, alyığan,
Ĥis tä eşe sıķmağas,
Başķa sara ķalmağas,
Yılan, başın säkäytep,
Uralğa ķarap yalbarğan:
«Ay, yegetem, yarźam it,
Şul bulmaĥın ülemem,
Ķäĥķäĥäneņ ulımın,
Zärķum tigän yegetmen,
Yarźamına ķarıuğa
Min dä yarźam itermen.
Yulımda yuldaş bul, tiĥäņ,
Yulıņa bergä kitermen;
Inyı-märyen ĥoraĥaņ,
Ĥarayıma barırĥıņ,
Telägänsä alırĥıņ,
Ķunaķ bulıp ķalırĥıņ», —
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Ural bılay tigän, ti:
«Ĥis tä ķarıu ķılmağan,
Ber yängä lä teymägän,
Ķan esmäśtäy bolandı
Mineņ doşman Ülemgä
Asmarlanıņ bahırźı,
Miņä ĥöylä serene,
Miņä äyt ĥin barını,
Miņä büläk käräkmäy,
Miņä ĥaray käräkmäy,
Min sıķķanmın ilemdän
Ķotķarırğa keşene,
Ğäyepĥeź bolan işene
Yauız doşman Ülemdän».
«Ay, yegetem, äytäyem,
Bar seremde ĥöyläyem:
Beźgä yaķın ber yerźä,
Ķoştar torğan źur ildä,
Samrau tigän batşa bar.
Şul batşanıņ Ķoyaştan
Tıuıp töşkän ķıźı bar.
Min ĥoranım — birmäne,
«Ĥin yılan», — tip, ķıźı la
Mine tartıp kilmäne.
Min atama yalındım,
Könön-kisen yalbarźım,
«Atay, şunı al, — tinem,
Ĥis bulmaĥa ilenä
Utlı yauıņ as», — tinem.
«Bögön auğa sıķ, tine,
Yılan tunıņ key, tine;
Un ike tarbaķ mögöźlö
Bolan tabıp yey, tine —
Şunı yotĥaņ, donyala
Törlö töśkä kererĥeņ,
Häüef belmäy yörörĥöņ;
Keşelärźeņ ĥılıuı,
Ber ir-yeget bulırĥıņ;
Ķoş ilenä barırĥıņ,
Samrauźıņ ber ķıźın
Üźeņ ĥaylap alırĥıņ», —
Tigäs, auğa sıķķaynım,
Bolandı la yotķaynım;
İnde hälem ķalmanı:
Auıźıma kiplängän
Mögöźö ĥis ĥınmanı,
Telägänem bulmanı.
Еget, mine hur itmä,
Ber izgelek it, yeget,
Miņä yarźam it, yeget!
Atama bergä barayıķ,
Ni teläĥäņ — alayıķ.
Atamdan baylıķ ĥorama:
Donyala ĥılıu ķıź birer,
Anĥına la aldanma!
Ĥaray tulı mal birer,
Anĥına la aldanma,
Inyı-märyen — barıĥın
Atam tüger aldıņa, —
Anĥına la aldanma!
Aźaķ siktä atayım:
«Inyı-märyen ĥöymägän,
Baylıķķa baş eymägän,
Ay, ĥılıu ķıź, timägän,
Bıl donyala yöröp tä,
İşetep tä, kürep tä
Ĥis beräüźe tapmanım,
Birer nämäm ķalmanı,
İnde üźeņä tuķtanım,
Yeget, äytse telägen,
Źur eşeņä bülägem», —
Tiyer ĥiņä atayım.
Aldan äytep ķuyayım:
Ajdaĥa tunıņ ĥal, — tirĥeņ,
Ķoş tunıņdı key, — tirĥeņ,
Ķoş teleņde sığarıp,
Auıźıma bir, — tirĥeņ.
Atam ĥine ķurķıtır,
Taşķa tököröp kürĥäter,
Taştı ĥıuźay ķaynatır.
Ägär tauğa tökörĥä,
Tauı irep, ĥıu bulır,
Ağıp barı şul saķta,
Ber üźängä yıyılır,
Oso-sige kürenmäś
Yaltırağan kül bulır.
Anĥınan da ķurķma ĥin,
Ĥaman telen ĥora ĥin.
Atam telen üpkän ĥuņ, —
Küņele yomşap kitkän ĥuņ,
Ni ĥorayĥıņ büläkkä?» — tip,
Ĥiņä ķarap äytkän ĥuņ:
«Ber źur ildä batşanıņ
Yaķşılıķķa yaķşılıķ
Ķılır eşen beläĥen,
Üź ĥöygäneņ ni bulĥa,
Şunı miņä biräĥeņ», —
Tigäs, ınyı başlı tayağın
Birĥä, unı alırĥıņ.
Ul tayaķtıņ danı şul:
Ĥıuğa töşĥäņ, batmaśĥıņ,
Utķa inĥäņ, yanmaśĥıņ,
Kürenmäśkä teläĥäņ,
Ĥis ber yän dä kürälmäś,
Doşman ĥine eźläĥä,
Ber ķasan da tabalmaś», —
Tiyep Zärķum yalbarğas,
Ural mögöźźö ĥındırğan,
Yılan, bolandı yotķas,
Şunduķ ber yeget bulğan.
Uylamaśtan-nitmäśtän,
Ĥüźźäre lä bötmäśtän,
Ber ĥıźğırıu işetkän,
Zärķumdıņ yöźö şul saķ
Ağarınıp, buź bulğan.
Ural: «Ni?» — tip ĥorağan,
Zärķum ber ni äytmägän,
Unan seren yäşergän.
«Atam belde seremde,
Min ĥöylägän uyımdı;
Bıl yegettän yaźlıķĥam,
Bını yotmay yebärĥäm,
Atam yöräge taşır,
Asıuınan mine aśır.
Yotorğa kös alalmam,
Ķoyroğomdo boğalaķ
Tağı da min ķılalmam.
Atama iltep tapşırĥam,
Ayağına baş orĥam,
Aź-maź yaza alırmın,
Üźem iśän ķalırmın», —
Tigän uyźı uylağan,
Tik Uralğa äytmägän,
«Atam eźlätä ikän, — tip,
Ul Uraldı aldağan.
«Äyźä, yeget, barayıķ,
Beźźä ķunaķ bulayıķ,
Atayımdan büläkkä
Min äytkände ĥorayıķ», —
Tip Uraldı öndägän,
Ĥarayına dimlägän.
«Yılan ilene küräyem,
Bar serene beläyem,
Yakşılıķķa yamanlıķ
Bula ikän donyala,
Bergä barıp küräyem.
Еget ĥüźe ber bulır,
Alğa alğan uy bulır,
Tartınmaysa barayım.
Ülem yeņer yöräkteņ,
Unı yığır beläkteņ
Batırlığın ĥınayım», —
Tiyep Ural uylağan,
Barıu yulın ĥaylağan,
«Ĥau bulĥam, kire kilermen,
Ĥineņ menän bulırmın.
Kilmäĥäm, oźaķ kötmäśĥeņ,
Sittä ğümer itmäśĥeņ,
Töśäüelläp yulıņdan,
İlgä ķaytıp kiterĥeņ,
Minän säläm äyterĥeņ», — tip,
Arıślanına äytkän, ti,
Maņlayınan üpkän, ti,
Şunda ķuyıp kitkän, ti.
Bergä kitkän, ti, bılar,
Küp yer ütkän, ti, bılar.
Kükkä olğaşķan źur tauźay
Ķara kürgän aldında,
Näj(ä)ğäyźäy yaltırağan
Ut uynay, ti, yanında.
Kük tomandar ķaplağan,
Ut ĥörömö börkölgän
Nämä kürgäs yulında,
Ural: «Ni?» — tip ĥorağan,
«Ĥarayźarźı ĥaķlağan
Tau tügel ul, yılan», — tip,
Zärķum uğa aņlatķan.
Barıp yetkän, ti, bılar,
Şunda kürgän, ti, Ural:
Timer ķoyma yanında
Uralıp üź yayına
Tuğıź başlı ber yılan —
Ĥaķsı ikänen belgän.
Zärķum başlap barğan, ti,
Tuğıź başlı yılanğa:
«Asķıs kilter!» — tigän, ti.
Yılan şıjlap ĥıźğırğan,
Tau-taş auğanday bulğan,
Ber saķ tauış ķuźğalğan:
Altışar başlı dürt yılan
Asķıs ĥöyräy ikän, ti,
Şul asķıstıņ tauışı
Şunday şaulay ikän, ti.
Şul źur asķıstı alıp,
Ĥarayźı asķan, ti, barıp.
«Äyźä, yeget, inä tor,
Min atama barayım,
Bında alıp kiläyem», —
Tiyep Zärķum kitkän, ti,
Uraldı şunda yapķan, ti.
Ber saķ ĥaray tiräĥe:
Ereĥe-vağı, törlöĥö —
Yılan kilep tulğan, ti;
Törlö ĥüźźär bulğan, ti,
Ural tıņlap torğan, ti.
Un ber başlı ber yılan:
«Sirat miņä aşarğa —
Un ikense baş yaĥarğa,
Batşağa iņ yaķın ber
Väzirenän bulırğa».
Tuğıź başlı ber yılan:
«Yuķ, bıl keşe batşanıņ
Seren aldı ulınan,
Väğäźä aldı ķulınan;
Bını batşa yä üźe,
Yä bulmaĥa min yotam:
Batşabıźźıņ bar seren
Üź başımda min totam.
Batşa unı aşamaś,
Ulın yaķlap ķotķarğas,
Aşaĥa la, baş üśmäś.
Yuķķa yıyılıp tormağıź,
Imĥınışıp yörömägeź,
Ĥeźgä teymäś — kötmägeź», —
Tigäs, barıĥı taralğan.
Tuğıź başlı źur yılan
Şul tirälä uralğan.
Ķapķağa yaķın kilgän, ti,
Ber ķıź töślö bulğan, ti,
Ural yanına inep,
Arbamaķsı bulğan, ti,
Uralğa ķul ĥuźğan, ti.
Ural ķulın ķıśķan, ti, —
Barmaķtarı osonan
Ķanı bärep sıķķan, ti;
Yılan tüźmäy ķıśıuźan
Ut börkmäk bulğan, ti;
Ural säsep ğäyräten,
Boğaźınan alğan, ti.
«Ĥin bit serźe beleüse,
Keşe aşap yatıusı,
Baş üśterep yöröüse,
Ķäĥķäĥäneņ bar seren,
Başın ĥaķlap torousı»,—
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Aptırauğa ķalğan, ti:
«Ay, täņrem ikänĥeņ,
Min bını ĥis belmänem,
Keşeĥeņ, tip uylanım.
Şuğa baya batşama:
«Ulıņ serźe keşegä,
Beźgä doşman işegä
Ĥöylägän bit», — tigäynem»,—
Tiyep, yılan Uraldıņ
Ayağına yığılğan,
Bil urtalay ĥığılğan.
Еśkänepme, ĥiźepme,
Küp tä ütmäy bıl yılan:
«Yuķ, yuķ, täņrem tügel ĥin —
Keşe yeśe aņķını —
Isın keşe ikänĥeņ!
Batşa ulın ĥöylätep,
Bötä serźe belgänĥeņ,
Serźe aņlap kilgänĥeņ»,—
Tiyep ırğıp torğan, ti,
Auıź asıp, ajğırıp,
Utın börkmäk bulğan, ti.
Ural ķurķıp tormağan,
Başına ber orğan, ti,—
Ber başınan sıltırap,
Yergä asķıs ķoyolğan,
Ĥigeź baştan tağı la
Ĥigeź batır bar bulğan.
«Barıbıź źa keşe inek,
İlebeźźä ir inek,
Yılan beźźe aşanı,—
Üźenä baş yaĥanı.
Yar yılandıņ yörägen —
Altın asķıs tabırĥıņ
Ser ĥarayın asırĥıņ,
Telägäneņ alırĥıņ»,—
Tip tegelär äytkän, ti.
Ural yörägen yarğan, ti,—
Ser ĥarayın asķan, ti:
Inyı menän biźängän,
Yebäk menän uranğan,
Yözö-başı ĥarğayğan
Ber ĥılıu ķıź kürengän;
Ķıź yanında — ber işek,
Şunı barıp asķan, ti;
Ber tähetteņ yanında
Inyı tayaķ kürgän, ti.
«Alsı, yeget, tayaķtı»,— tip,-
Tege keşelär äytkän, ti.
Şul saķ ĥaray işegen
Ber aķ yılan asķan, ti;
«Bıl kem bında ineüse,
Ĥis keşegä teymäśtäy
Tayağımdı alıusı?»— tip,
Yılan kilep Uralğa,
Yotayım tip, uķtalĥa,
Ural totop alğan, ti,
Yergä urap ĥalğan, ti,
Oşo ĥüźźe äytkän, ti:
«Keşe yuyır Ülemde
Eźläp sıķķan batırmın;
Ülem yaķlı beräüźe
Еrźä imen ķuymamın;
Atım Ural bulğanda,
Zatım keşenän bulıp,
Bıl donyağa tıuğanda,
Keşegä yarźam itermen,
İlem bayman itermen,
Keşegä doşman bulğandıņ
Barın tar-mar itermen.
Batşa bulĥaņ, bir farman:
Bötä yılan yıyılĥın,
Keşe yeygän baştarı
Barı yergä eyelĥen, —
Barın turap bötörmön,
Kire keşe itermen.
Yauız Ülem yuldaşı,
Bötä yılan-yauızdı,—
Barın tar-mar itermen!» —
Tigän ĥüźen işetkäs,
Batırlığın ĥınağas,
Yılan da buy birgän, ti.
«Tayağım kitkäs ķulımdan —
Kösöm ĥindä»,—tigän, ti.
Batşa farman birgän, ti:
Bar yılandı yıyğan, ti;
Keşe aşap üśkändeņ
Başın Ural ķırķķan, ti, —
Baştan keşelär sıķķan, ti.
Bar ĥarayźı astırğan,
Zindandağı totķondoņ
Barıĥın da ķotķarğan.
«Häźer ulıņdı tap, — tigän,
Eźläp alıp kil!» — tigän.
Halıķ irekkä sıķķan, ti,
Bikle yatķan ĥılıu ķıź —
Ul da bergä sıķķan, ti;
Barıĥı la kilgän, ti,
Uraldı ĥırıp alğan, ti:
«Täņre birmäś yarźamdı
Beźgä, yeget, atķarźıņ,
İl ķaplağan yauızdıņ
Utlı yauın aķtarźıņ.
İnde, yeget, nişläyek,
Nindäy büläk biräyek,
Ni tip äytep źurlayıķ?»
«Ĥis ber źurlıķ käräkmäy.
İl batırı şul bulır —
Keşe ĥöyör ir bulır,
Ĥeźźeņ şatlıķ — mineke,
Mineņ şatlıķ — ĥeźźeke.
İldeņ barın yıyayıķ,
Kümäkläp tuy ķılayıķ,
Arağıźźan beräüźe
Başlıķ itep ķuyayıķ».
Yılanğa ķarşı yau totķan,
Küp yıl buyı ĥuğışķan
Alğır tigän ir bulğan, —
Şunı başlıķ ķılğan, ti.
Alğır ķart ķorźaşınıņ
Toğro ber yuldaşınıņ
Ķıźı ķalğan — Gölöstan —
Ķäĥķäĥälä ķol bulğan,
Ĥarayźa baya osrağan
Oşo ķıźźı dimläşep,
Uralğa birmäk bulğandar.
Ural halıķtıņ uyźarın —
Ķıźźı alır tuyźarın
Ber aź ĥuņlatmaķ bulğan,
Äzräķäne yeņgänse,
Tuyźı tuķtatmaķ bulğan.
Arala iņ ölkäne,
Donyanı küp kürgäne:
«Ĥär yıl ğümer ber batır
İle ösön yaratır.
Bıuın-bıuın üter ul,
Kiläsäk bıuın yeter ul,
Ĥineņ danıņ ķalĥa la,
Ķulda ğäyrät bötör ul.
İr bötĥä lä, il bötmäś,
İl batırı — batırźan,
Batır irźän tıuır ul;
Atanan kürep, uķ yunıp,
Ölkändän kürep, yau ķıuıp,
İl esendä üśer ul,
Utın-ĥıuın kiser ul.
Batırźan batır tıuğanda,
Ber bıuın tip ĥanalğan
İldä ğümer üter ul.
Batır atanan ķot yäygän,
Matur äsänän ĥöt imgän,
Ĥiņä tiņdäş bulır ķıź,
Batırğa äsä bulır ķıź, —
Tigäs, Ural tıņlağan:
Gölöstandı alğan, ti,
Ber olo tuy ķılğan, ti,
Bergä ķunaķ bulğan, ti.
Uņdan kitkän Şülgän dä
Osrağan, ti, ber ķartķa.
Ni eźläüen bıl yaķta,
Kilgän saķta yulında
Osrağanın ber ķartķa, —
Barın ĥöyläp birgäs tä,
«Bıl ķart tağı Şülgängä,
Ser yäşermäy, es tartmay,
Bılay tiyep äytkän, ti:
«Ĥin osrağan ul babay —
Mineņ ķustım bulır ul,
Mineņ menän ber ildä
Tıuıp üśkän ine ul;
Unıņ yöźö häźer źä —
Ap-aķ ĥaķal, sal ķarttır,
Saķ yänene aśırarźay,
Üźe ķaķşau, yabıķtır.
Bına mine küräĥeņ—
Ber yegettäy tiyerĥeņ,
Unı «ķustım» tigängä,
«Bıl ķart alday», — tiyerĥeņ.
Unıņ sere şul, yeget,
Şunı yaķşı bel, yeget:
Beźźeņ ildä bar keşe lä —
Ölkäne yänä yäşe lä —
Barıĥı la tuğanday,
Ber äsänän tıuğanday;
İlde talap yörömäśkä,
Keşe ķanın ķoymaśķa;
İl ınyıĥın yäşerep,
Yergä kümep ķuymaśķa;
Tapķan-tayanğan barı
Ĥis ayırım bulmaśķa;
Köslönökö — bayman, tip,
Еśerźe sit kürmäśkä;
Ķıźğa äsä bulğandı
Hur äsä, tip kämĥetep,
Balaların ĥıuğa atıp,
Unday yola ķılmaśķa,—
Tigän ildeņ antı bar.
Ķustım şunı totmanı,
Kösö yetkän yändärźeņ
Barın ķırźı, tuķmanı,
Ķıyırattı, aşanı;
Ülem tigän yauızğa
Duś, doşmanın tabırğa,
İldä küp ķan ķoyorğa
Yola taba başlanı.
Şuğa unı bıl ildän,
Tıuıp üśkän yerenän
Bötäĥe lä berlektä
Sitkä ķıuıp taşlanı.
Häźer ildän yıraķta
Üźe yäşäy tarlıķta,
Ğümere ütä zarlıķta;
Şuğa unıņ töś-başın
Ülem, ķartlıķ ķaplanı», —
Tiyep, bıl ķart ĥöylägäs,
Şülgän eşte aņlağan,
Şul ilde barıp kürergä,
Ni barını belergä
Ķarttan yulın ĥorağan,
Ķart yäşermäy ĥöylägän.
Ay kitkän, ti, yıl kitkän,
Küp yılğa, tauźar ütkän.
Ķayźa ğına tön bulĥa,
Şunda yatıp yoķlağan.
Barıp sıķķan ber yergä,
Osrağan ber külgä,
Siten ķuğa uratķan,
Tomboyoķtar yaprayıp,
Tik ağastay, säskä atķan;
Ĥaźmıt tügel, ķırsın töp,
Öyräk, aķķoş, ķır ķaźı
Yöźöp yöröy — şunday küp.
Küldä yatķan balığı,
Yaltuş, sabaķ, surtanı
Bergä yöźöp uynayźar,
Ber-bereĥenä teymäyźär.
Bını kürgäs, tuķtağan,
Arıślan ķılını alıp,
Mäskäü yaĥamaķ bulğan,
Balıķ aulamaķ bulğan.
Mäskäüenä ĥap eźläp,
Ķuyı tallıķķa ķarap,
Atlap alğa kitkändä,
Tal töbönä yetkändä:
Talda ĥayrap ultırğan,
Ĥanduğastı ķuşarlap,
Äbersendär teźelgän;
Yağılbay źa, ķarsığa,
Tağı turğay kürengän.
Tau bitenä küź ĥalĥa,—
Ķuy-ĥarıķ ta, büre lä,
Ätäs, tauıķ, tölkö lä
Ber tirägä yıyılğan.
Şülgän kürep, tuķtağan,
Ķart ĥüźene iślägän:
«Täü batşağa barayım,
Ĥaray seren beläyem,
Ķaytıuźa yul ıņğayı
Barın aulap ķarayım»,—
Tiyep Şülgän uylağan,
Arıślanına mengän dä,
Üź yulına ıķlağan.
Kitep barğan sağında,
Ķasıp ultırğan Zärķumğa
Şülgän kilep tap bulğan.
Zärķum bınan ĥoraşķan,
Şülgän tanmay ĥöyläşkän.
Zärķum üźen Äzräķä —
Deyeü batşa ulı tip,
Ser yäşerep aldaşķan.
Äzräķägä barırğa,
Küp büläktär birergä,
Bergä alıp kitergä;
Yänşişmänän ĥıu alıp,
Telägänsä birergä
Zärķum unı dimlägän;
Şülgän serźe belmägän.
Bılar bergä kitkän, ti,
Bılar küp yer ütkän, ti;
Ber saķ yergä totaşķan,
Üźe kükkä olğaşķan
Ķara nämä kürengän.
Bolot mikän, tau mikän?
Tau tir ineņ — ķaynay, ti,
Bolot tiĥäņ — şaulay, ti,
Şülgän bığa aptırap,
Yuldaşınan ĥoray, ti.
Zärķum uğa bılay ti:
«Ul kürengän ķarasķı —
Ĥarayźı ĥaķlap torousı,
Beźźe kürep kileüse
Źur deyeüźeņ beräüĥe.
Tuķta, ĥin aź kötöp tor,
Oşo urında torop tor,
Min täü barıp äytäyem,
Ķunaķ kilde, tiäyem, —
Beźźe kilep alır ul,
Ĥarayğa alıp barır ul»,—
Tip, Şülgände ķaldırğan.
Üźe deyeügä barğan,
Yuldaşımdı, üźemde
Ĥarayğa ilt, tip ĥorağan.
Deyeü häbär itkän, ti,
Batşa serźe ĥiźgän, ti,
Deyeüźärgä ķuşķan, ti.
İke tolpar yetäkläp,
Batır irźäy olpatlap,
Źur ķunaķtay yüpätläp,
Ber źur deyeü kilgän, ti,
Şülgän menän Zärķumdı
Ĥarayğa alıp kitkän, ti.
Ĥarayğa barıp yetkän ĥuņ,
Şülgände Zärķum ķaldırıp,
Häbär iteüen belderep,
Üźe ĥarayğa ingän, ti,
Batşağa ķul birgän, ti,
Äzräķäneņ yanında
Ataĥını kürgän, ti.
Ķäĥķäĥä menän Äzräķä
Ural turında uylaşıp,
İkäü-ara ĥöyläşep,
Aptıraşıp, alyaşıp
Ultırğan saķ ikän, ti.
Ĥınsı deyeüźär kilep,
Ber ķart deyeü bik belep:
«Anau saķta, ay, batşam,
Ber yäş bala tıuğanda,
Şunıņ tauışı kilgändä,
Küktä osķan deyeüźär
Barı ķolap töşkäyne.
Balanı urlap alırğa,
Ülterep yuķ ķılırğa
Barğan deyeü, yendärźeņ,
Bala tekläp ķarağas,
Totorğa tip uķtalğas,
Barğan bere ķurķıuźan
Yöräge ķubıp ülgäyne.
Şul balanıņ sıķķanın,
İlgä yaķınlaşķanın,
«Alam» tigän uyınıņ
Yänşişmägä töşöüźän
«Şişmä ķurķıp ķaynauın,
Yartılaş ĥıuı ķaytıuın
Häbär itep alğaynıņ —
Źur ķayğığa ķalğaynıņ.
Batşam, sara eźläyek,
Ķul ķauşırıp tormayıķ;
Beräy keşe tabayıķ,
Samrau ķoştoņ Aķbuźın
Keşe aşa alayıķ,
Ĥis bulmaĥa — urlayıķ».
Äzräķä: «Aķbuźattı alırğa,
Uğa eyär ĥalırğa
Yä bulmaĥa, ul attı
Bıl donyanan yuyırğa
Еte deyeü yebärźem.
Küktä torğan buź attıņ
Urının üźem kürgäźźem.
Ular barıp baśtırźı,
Tota almağas yaķşılap,
At ularğa kilmäne,
Deyeüźärem ğärlektän
Kire ilemä inmäne:
Küktä ķaldı hur bulıp,
«Еtegän» tigän isemdä
Mäņge ķaldı ut bulıp.
«Ĥis bulmaĥa ĥarı atın
Alayım», tip uylanım.
Ayźan tıuğan ķıźı bar,—
Şunı urlap ķaranım.
Ķıźı totķon bulĥa la,
Atı büläk bulĥa la,—
Ul at ĥaman kilmäne,
Ĥis telägem bulmanı.
Häźer beźgä şul käräk:
Keşe bulğan ir käräk,
Ķoyaş ķıźı Ĥomayźı
Arbay alır ir bulĥın,
Bıl donyala ber bulĥın.
Ķıź, yaratıp yegette,
Aķbuź menän bulattı
Büläk iterźäy bulĥın.
Buź at mener ir tapĥaķ,
Ķıź teläĥä, ķıź birep,
Mal teläĥä, mal birep,
Baş bulam tip ımĥınĥa,
Beräy ilgä baş ķılıp,
Ul yegette arbaĥaķ,—
Beź Uraldı yeņerbeź,
Еr öśtöndä keşenän
Tarlıķ-mazar kürmäbeź,
Telägänebeź iterbeź, '
Barın ķulda totorboź!» —
Tigän ĥuņ Äzräķä,
Zärķum, alğa sıķķan da,
Batşağa baş eygän dä,
«Min Uraldıņ ağaĥın
Alıp kildem»,— tigän, ti
Üź häyläĥen aņlatıp,
Teźep ĥöyläp birgän, ti.
Barıĥı la şatlanğan,
Zärķum batşa aldında
Maķtau alıp, danlanğan.
Şülgän ĥarayğa ingäs,
Äzräķä urın kürĥätkän,
Bik yüpätläp, olpatlap,
Taķ yanına ultırtķan,
Zärķumdı ul — ulım, tip,
Ķäĥķäĥäne — duśım, tip,
Aldap-yoldap tanıtķan.
Ni teläĥä, şul äźer,—
Źur ķunaķtay ĥıylatķan,
Bar baylığın kürĥätkän;
Ĥaray ķıźźarın yıyıp,
Ĥılıuźarın küźlätkän
Törköm-törköm ķıźźarı —
Barıĥı ĥaylap ķuyğanday,
Küźźeņ yauın alırźay,
Kürgändär taņ ķalırźay.
Kümäk ķıź urtaĥında:
Buź taştar araĥında
Ayırım börtök ınyılay,
Küktä balķıp yämlängän
Yondoźźarźıņ ayınday;
Ĥılıuźarźıņ bitendä
Ayırım torğan miņendäy,
Tipĥän-tuğay üläne
Yämläp torğan gölöndäy —
Ĥılıuźarźıņ ĥılıuı
Ayĥılıuźı kürgäs tä,
Şülgän küźen tekägän,
Tüźemlegen yuğaltıp,
Zärķumğä bını ĥöylägän.
Zärķum unı «ĥeņlem», tip,
Keyäü itäm ĥine»,—tip,
Şülgände ul aldağan,
Şülgän bığa yän atķan;
«Atama häźer äytäm», tip,
Zärķum unı yıuatķan.
Äzräķä eşte aņlağan,
Alap ĥalıp, Ķot tauğa
Bar deyeüźe yıynağan.
Ayĥılıuźı saķırıp,
Aulaķ yergä aldırıp,
Urlanğan ķıź ikänen
Şülgängä ĥis äytmäśkä,
Ĥarayźan sığıp yörömäśkä,
«Min äytkände totmaĥaņ,
Başıņ öźöp aşarmın,
Käüźäņ utķa taşlarmın»,—
Tigän ĥüźen aņlatķan,
Ayĥılıuźı ķurķıtķan.
Danlı tuyın ķorğan ĥuņ,
Şülgän keyäü bulğan ĥuņ,
Ķıź źa ĥılıu bulğanğa,
Еgette lä ĥöygängä,
Şülgän şuğa mauığıp
Bıl ĥarayğa yotolğan,
Bötä eşe onotolğan.
Berźän-ber kön Äzräķä
Zärķum menän Şülgängä
Samrau batşanıņ ķıźın,
Bulat ķılıs, Aķbuźın
Ala torğan yulını,
«Aķbuźatķa mengän ir,
Bulat ķılıs totķan ir —
Bötä donya yöźöndä
İņ źur batır bulıuźı,
Barın baş eyźereüźe
Teźep ĥöyläp aņlatķan», —
Törlö yaķlap samalap,
Ķul tamırını tartķan.
Şülgängä bını aņlatķas,
Ĥomayźı il maķtağas,
Yauğa ķalĥa, aźağı
Deyeü źä biräm tigäs,
Şülgän barmaķ bulğan, ti,
Ĥomayźı almaķ bulğan, ti.
Zärķum, Şülgän ikäüĥe
Üź-araĥı ĥöyläşep,
Ber deyeügä mengäşep,
Samrau batşa ilenä
İkäü bergä kitkän, ti,
Küź asıp, küź yomğansı
Barır yergä yetkän, ti.
Bılar deyeüźän töşkändär,
Şunda käņäş ķorğandar,
Ĥüź ıņğayı kilgändä,
Zärķum ĥöyläp kitkän dä,
Ural turında ĥüź asıp,
Bılay tiyep, äytkän, ti:
«Bınan bik yıraķ tügel
Ajdaĥa-yılan ile bar,
Ķäĥķäĥä tigän batşa bar.
Şul batşanıņ ķulında
Yauğa ķarşı ut bulır,
Telägändä — ĥıu bulır,
Еl-dauıldar ķuptarır
Ber hikmätle tayaķ bar.
Anğarmaśtan-nitmäśtän,
Beräüĥe lä kötmäśtän,
Ber batır ir kilgän dä,
Urlapmılır, nisekter,
Şul tayaķtı alğan da —
Batşaĥın da ĥörgän, ti,
Bötä ilen alğan, ti;
Ural batır bulam min, tip,
Üźe batşa bulğan, ti», —
Tiyep Zärķum Şülgängä
Barın ĥöyläp birgän, ti.
Şülgän Ural ĥaulığına,
Ber yağınan, şatlanğan,
«Ural öśtön bulır, tip,
«Min yörönöm, il giźźem,
İldä batır tanıldım», —
Tiyep, Ural maķtanır,
İlgä ķaytķas ĥöyläner,
Barına yaķşı kürener»,
Tiyep, Şülgän Uraldan,
Ber yağınan, könläşkän.
«Aķbuźatķa mengändä,
Bulat ķulda bulğanda,
Ber ni ķarşı kilälmäś, — tip,
Zärķum, Şülgän ĥöyläşkän.
Zärķum, bergä kilĥä lä,
Serźäş bulıp yöröĥä lä:
«Ĥomayźı Şülgän alır źa,
Aķbuźatķa mener źä,
Bulat ķılıs totor źa,
Beźźän öśtön bulır, tip, —
Ul da estän könläşkän.
Şülgän menän ber bulayım,
Batırlığın ĥınayım,
Yä ülterep Uraldı,
Tayağımdı alayım,
Telägemde ķılayım,
Barınan üs alayım», —
Tiyep Zärķum uylağan;
Şuğa maķtap tayaķtı
Şülgängä ul ĥöylägän.
Bılar kilep ķalğandar,
Ĥarayğa küź ĥalğandar,
Ĥaray aldı tup tulı
Ap-aķ ķoştar kürgändär.
Ķoş tubınan beräüĥe,
Bıl ikäüźe kürgän dä,
Sitkä ayırılıp sıķķan,
Ķoş tubına ķarata
Oran birgändäy bulğan, —
Küź asıp, küź yomğansı
Barlıķ ķoştar taralğan.
Ayırılğan yaņğız ķoş
Bılarğa küź ĥalğan, ti,
Küźätepme torğan, ti;
Bılar yaķın barğan, ti,
Ĥomayźı atap ĥorağas,
«Öyźä yuķ ul»,— tigän, ti.
Bılar ĥoraşıp bötmägän,
Oźaķ vaķıt ütmägän
Ķoş tuptarı barıĥı
Ķoş tundarın ĥalğan da —
Ĥılıu ķıźğa äylängän.
Şülgän barıĥın küźlägän,
Ayırıusa beräüĥen.
Ni tiyergä belmägän:
Üźe üśep, il giźep,
Bınday ĥılıu kürmägän!
Yöźö ayźay balķığan,
Kükräktäre ķabarıp,
Ĥılıu bulıp ķalķığan.
Tirä-yağı, bar ķıź źa,
Ĥaray aldı, bar yer źä
Şul ĥılıuźan yäm alğan,
Barı şunan yänlängän
Ĥımaķ töślö toyolğan,
Äyterĥeņ dä, bar donya
Uğa ķarap eyelgän,
«Ĥomay tigän oşolor»,—
Tiyep estän uylağan.
Ķıźźar serźe birmägän,
Şiklängänen ķıźźarźıņ
Bıl ikäü źä ĥiźmägän;
Aralağı yaņğıźı,
Alğa sığıp ber üźe,
Küs başlığı — inäläy,
Ķunaķ kötkän eyäläy:
«İl aralap yörögänĥeź,
Ĥomay ķıźźı belgänĥeź,
Uğa töbäp kilgänĥeź,—
Äyźä, ĥarayğa ütegeź,
Ĥomay ķaytır — kötögöź»,—
Tip bılarźı öndägän,
Ĥaray işegen asıp,
Ķunaķtarźı ımlağan;
Ĥomay üźen tanıtmağan,
Bılar ĥüź ķuźğatmağan.
Bılar ĥarayğa ingän, ti,
Źur ķunaķtay käpäyep,
Türgä taban uźğan, ti.
Aź-maź ip-ĥip itkäs tä,
Ĥarayźı toman baśıp,
Bılarźıņ ĥuşı ķasıp,
Ĥarayźa şau-şıu ķubıp,
İke urtağa yarılıp,
Şülgän, Zärķum ikeĥe
Еr aśtına osķan, ti,
Yamğa ķolap töşkän, ti.
Tirä-yaķtı ĥärmägäs,
Ber-berene tapmağas,
Bılarźa ķurķıu tıuğan, ti.
İkeĥe lä iś yıyğas,
Arlı-birle yörögöläp,
Tirä-yaķtı ķarmalap,
Ĥis ser belmäy alyağas,
Şülgän aptırap ultırğan.
Zärķum uylap tormağan,
Ber yılanğa äylänep,
Yarıķ-maźar yuķmı, tip,
Sığırğa yul eźlägän,
Ĥomay belgän bıl serźe,
Saķırıp alğan ber ķıźźı;
Yamdı ĥıuźan baśtırğan,
Ĥalķın ĥıuźı taştırğan,
Zärķumdı ĥıuźa yöźźöröp,
Aptırauğa ķaldırğan.
Zärķum köşöl bulğan, ti,
Ĥıuźa yöźöp yörögän, ti.
Ĥomay bını başķarğas,
Şülgän yanına barğan, ti,
[Ĥüźen äytä ĥalğan, ti:]
«Ķaraņğığa osķan ĥuņ,
Küņeleņ ķurķıu aldımı?
Miņä bısaķ ķayrağan
Sağıņ alğa kildeme?
Ķurķıuıma — ķurķıuıņ
Ķarıu bulĥın, yegetem;
Ķan köśägän, yäş tükkän,
Küptär başına yetkän,
Ķan esergä uķtalğan
Uśal yörägeņ bötĥön,
Bäğerle yöräk üśĥen.
Yöräk mayıņ ireĥen,
Bötä yände üźendäy
Ĥöyör ber küņel tıuĥın;
Ķıźğanıusan yäş yöräk
Uyıņa başsı bulĥın.
Şuğa saķlı bıl yerźä,
Tere köyö şul gürźä
Başıņ ķaņğırıp yatĥın.
Üźenä yuldaş ĥaylarlıķ,
Yaķşı yuldı tabırlıķ,
İldä danı ķalırlıķ
Yaņı keşe bulırĥıņ;
Yaķşığa yuldaş bulırĥıņ,
Yılandarźan ķasırĥıņ,
Unı doşman belerĥeņ»,—
Tigän ĥüźen äytkän dä
Ĥomay sığıp kitkän, ti.
Ber ķıź yügerep kilgän, ti,
Beräü kilde, tigän, ti;
Ĥomay şunduķ tanığan:
Ul kilgän Ural bulğan,
Tik Uralğa äytmägän;
Ural, ķıźźı kürĥä lä,
Ĥomayźır tip belmägän,
Ĥomay yaķınlağan ĥuņ,
Ural küźen ĥalğan, ti:
Unıņ usma şälkemdäy,
Еnsegene ķaplarźay,
Käytän menän biźälgän.
Säs tolomo ĥalınğan;
Oźon kerpege ütä
Ķara küźe tekälgän;
Uynap torğan ķıyğas ķaş
Küź öśtöndä yılmayğan;
Tertäyeşkän ķalķıu tüş
Küź aldında tulķınğan;
Bal ķortonday näźek bil.
Borğolanıp uynağan;
Güyä küptänge tanışı,
Kömöştäy saf tauışlı;
Uynap-kölöp ĥüź ķuşķan,
Ķıźźı kürgäs, Ural da,
Ni äytergä belmägän,
Üźe kürgän — Ĥomay tip,
Uyına la kilmägän.
Bıl ķıź oźaķ tormağan,
Uraldı üź artınan
Ĥarayına ımlağan.
Ural ĥarayğa ingäs,
İśän-ĥaulıķ ĥorağas,
Yänä ķayźa bulğanın,
Yulda niźär kürgänen
Barın teźep ĥöylägäs,
Uralğa küź taşlağan,
Bılay tip ĥüź başlağan:
«Yä, yegetem, töś-başıņ
Alıś ildän kürenä,
Beźźeņ yaķķa kileüźän
Telägeņ barlıķ belenä,
Ĥüźeņ ĥöylä, tıņlayım,
Ķuldan kilĥä, yomoşoņa
Yarźamsıņdan bulayım».
Ural: «Üźem yäp-yäş bulĥam da,
Biş il barın beldem min:
Bereĥendä üźem tıuźım,
İkeĥen yöröp kürźem min,
Ķalğan tağı ikäüĥen
Kürergä tip sıķtım min.
Ķayźa ğına barĥaņ da,
Kemde genä kürĥäņ dä,
Bereĥe üźen baş, tiä,
İkenseĥe baş eyä,
Köslö kösĥöźźö yeyä,
Telägänsä ķan ķoya.
İseme bar donyala,
Üźe küźgä kürenmäś;
Beräü uğa kär ķılmaś,
Ayağı-ķulı ĥis unıņ
Balğa totop yonsomaś;
Arıslan menän ĥunarźa
Üźe yänlek yullamaś;
Üź telägen tabırğa
Ber źä yuldaş eźlämäś —
Şunday yauız Ülem bar,
Şunan alır ķonom bar;
Ülemde tabıp ülterep,
İl ķotķarır uyım bar.
Ĥunarlağan sağımda,
Ķulğa töşkän ber ķoştan,
Ĥeźźeņ ildä Ülemdän
Ķotolorğa yul bar, tip,
İşetkäynem min yäştän».
Ĥomay: «Bıl donyala ülmäśkä,
Ķara yergä kermäśkä —
Mineņ ildä bulmağan,
Üźen beräü kürmägän
Deyeü batşa bilägän
Yänşişmäneņ ĥıuı bar.
Unı barıp alırğa,
Ĥiņä yarźam birergä,
Telägen bar ķılırğa
Mineņ ĥiņä şartım bar
Ķayźa bulĥa barırĥıņ,
Üźeņ uylap bağırĥıņ;
Yılan ilen ütkän ir,
Uņdan ĥulğa sıķķan ir,
Üźeņ yulın tabırĥıņ.
Mineņ ildä bulmağan,
İşetep tä kürmägän,
Bötä donya ķoş töśön
Üź öśtöndä biźägän
Ber ķoş eźläp tapĥaņ ĥin,
Şunı alıp ķaytĥaņ ĥin,
Minän yarźam kürerĥeņ
Şişmänän ĥıu alırĥıņ,
Telägäneņ tabırĥıņ»
Ural: «Min alıśtan il yöröp,
Yaman-yaķşını kürep,
Ülemde tabıp ülterep,
Ķotķarırğa keşene,
Tındırırğa barını
Uylap sıķķan batırmın,
Ĥiņä ķoşon tabayım,
Üźeņdän yarźam alayım,
Bülägeņä şart itep,
Min dä ber ĥüź äytäyem:
Altın ĥalır yögöm yuķ,
Inyı tağır kemem yuķ,
Yaķşınan bütän uyım yuķ;
Ülemdän bütän beräüźän
Yullay torğan dauım yuķ.
İl telägen alırğa,
İlde bayman ķılırğa,
Ülemgä ķarşı barırğa,
Unı tar-mar itergä;
Seräşep yau asķanda,
Ülem yulın baśķanda,
Ķan ilağan keşeneņ
Küź yäşene ĥörtörźäy,
Miņä yuldaş bulırźay,
Yauźa ķorźaş bulırźay
Büläk bir, tip ĥorayım.
Ul bülägeņ ni bulır? —
Äytse, belep torayım».
Ĥomay: «Utķa töşĥä, yanmaśtay,
Ĥıuğa töşĥä, batmaśtay,
Yel dä ķıuıp yetmäśtäy,
Tauźan-taştan örkmäśtäy,
İr-yegettän bütände
Üźeņä tiņ kürmäśtäy;
Tipĥä, tau-taş sorğotop,
Sapĥa, dingeź yarırźay,
Auırlıķta, tarlıķta
Ĥiņä yuldaş bulırźay,
Küktä tıuıp, küktä üśep,
Yerźä toķom yäymägän,
Äzräķäneņ deyeüe
Meņ yıl ķıuıp totmağan,
Äsäyemdän birelgän,
Üźem ĥöygän yegetkä
Birä torğan bülägem —
Aķbuź tolpar biräyem.
Yöźön ĥis tut almaśtay,
Ĥis beräü kär ķılmaśtay,
Utķa ķarşı — ut bulır,
Ĥıuğa ķarşı — ĥıu bulır,
Еn-deyeüźeņ barıĥın
Ülemendäy ķurķıtır,
Ķuy-ĥarıķtay örkötör
Bulat ķılıs biräyem», —
Tigäs, Ural küngän,ti,
Ķıź telägen eźlärgä
Sığıp kitmäk bulğan, ti.
Ural ķunaķ bulğan, ti,
Ber nisä kön torğan, ti;
Ĥomay üźen äytmägän
Şülgän bikle timägän,
Ural tağı ĥiźmägän.
Ural torğan, ti, taņ menän,
Biten yıuğan, ti, ĥıu menän,
Ber tabında ultırıp,
Tamaķlanğan, ti, ķıź menän.
Ural yulğa sıķķan, ti,
Tayağın at itkän, ti.
Bik küp köndär kitkän, ti.
Bara torğas, ber saķta
Tau uratķan ber yaķta:
Ĥayıśķan da, ķoźğon da
Yän barlığın ĥiźmägän,
Ĥis ber keşe bulmağan,
Deyeüe dä ul yergä
Kilep ayaķ baśmağan
Ürkäs-ürkäs ķayaĥı,
Başına küźeņ ĥalĥaņ,
Yuğarı toror bolottan,
Bötä yämde üźendä
Ĥaķlar elek-elektän —
Şunday ber tau kürgän, ti;
Bolot yarıp, ürmäläp,
Tau başına mengän, ti.
Tirä-yaķķa küź ĥalıp,
Oźaķ ķarap torğan, ti:
Alıśtan küźgä salınğan,
Yondoźźay bulıp sağılğan
Ber yaķtılıķ kürgän,ti,
Şuğa tośķap kitkän, ti.
Barıp yetep ķaraĥa,
Äyländerep küź ĥalĥa:
Taş urınına kömöştän
Site, töbö biźälgän,
Buyındağı säskä lä
Ķatı yelgä borsolmay,
Şaźralanıp öśtäre,
Küź sağılır töśtäre,
Еl dä teyep tulķınmay,
Ķoyaş nurı töşkändä,
Еm-em itkän ınyılay
Ber ĥılıu kül kürgän, ti.
Oşo küldeņ öśtöndä
Tiräläy ķoş yıynalğan,
Bötä töśkä biźälgän
Ber ĥılıu ķoş yöźgänen
Ural ayıra kürgän, ti.
Ķoş ĥiźmäśtän şul yerźä
Ķoş yanına barğan,ti.
Töśön-başın ķarağan,
Tayağı menän arbağan,
Ĥomay äytkän ķoş bıl, tip,
Ural şunduķ uylağan.
Ķoş Uraldan şiklänmäy,
Osorğa la uķtalmay,
Uğa ķaray kilgän, ti;
Ural, yola belmägäs,
Ķoşķa turı uķtalğas,
Ķoş Uraldan ĥiśkängän,
Osmaķ bulıp ıntılğan.
Ural barıp totķan ĥuņ,
Totop ķulğa alğan ĥuņ,
Tağı taptı doşman, tip,
Ķoş ķayğırıp uylanğan.
Ural, ķoşto kütärep,
Ķırğa sığıp barğanda,
Telägem buldı tigändä,
Ķoşo telgä kilgän dä:
«Ay, yegetem, tuķta äle,
Miņä ısının äyt äle:
Deyeüme ĥin, yenme ĥin?
Keşeme ĥin, kem ĥuņ ĥin?»—
Tigän ĥüźźe işetkäs,
Ķoş keşeläy ĥöyläşkäs,
Ural taņğa ķalğan,ti.
Ber aź barğas ber yerźä,
Şişmä buyı tuğayźa,
Ķoştoņ zatın kemlegen
Ural ĥoray başlağan.
Ķoş ta ber aź uylanıp,
Üź aldına ĥöylänep,
Tekläp ķarap torğan da:
«Küźeņ yomop, kürmäy tor,
Ķulıņ alıp ķanattan,
Ĥis yeremdän totmay tor»,—
Tigäs, Ural uylanğan:
«Bıl ķoş osĥa, artınan
Ķarsığa bulıp ķıuırĥıņ,
Ĥıuğa sumĥa, artınan
Surtan bulıp sumırĥıņ»,—
Tip tayaķķa ımlağan,
Ķoş äytkände tıņlağan.
«Еget, küźeņ as inde,
Äyter ĥüźeņ äyt inde»,—
Tigäs, Ural ķaraĥa:
Ķuņır ĥılıu, ķıyğas ķaş,
Eyäk-bite uyılğan,
Ĥul biteneņ urtaĥı
Küź ķaralay miņlängän;
Yürmä-yürmä işelep,
İke yaķlap-sikäläp
Tamsı göldäy yelberär,
İņ başınan ĥalınır
Oźon säsen maturlap,
Äsmä yaĥap töşörgän;
Oźon kerpektäre aşa
Ķara küźen yılmaytıp;
Bit uymağın uynatıp,
Köläs yöźön köldöröp,
Dertläp torğan kükrägen
Uralğaraķ ıķlatıp,
Ĥöyläp kitkän şulay tip:
«Ay, yegetem, ĥin bılay
Kilep nisek yulıķtıņ?
Bında kilep sığırğa
Ni bälägä tarıķtıņ?
Ay, yegetem, bel şunı:
Ķarap kölgän yöźöm dä,
Äytep torğan ĥüźem dä —
Ser siseü ul, yegetem.
Bığa saķlı min bılay
Ĥindäy yeget kürmänem,
Deyeü kilmäś urınğa
Ĥin kiler tip belmänem,
Ĥıuźa balıķ bulırźay,
Küktä yondoź bulırźay
Ķulda kösöm bar ine,
Kiter yulım bar ine.
Ĥine kürgäs, bar uyım, —
Еl taratķan bolottay,
Ķasa torğan bar yulım,—
Yügerep bötkän ĥuķmaķtay,
Küź aldımdan kittelär,
Yuyılışıp böttölär.
Min ber saķta ķıź inem,
İrkä üśkän buź inem, —
Deyeü mine urlanı,
Keyäügä birep zurlanı.
Keyäüem yeget-ir ine,
Bergä oźaķ tormanı:
Kötmägändä yuğaldı,
Yörägemde ķayğı aldı.
Deyeüźärźän ķastım min;
İlgä ķaytĥam, atama,
Bötä tıuğan ilemä
Yau kiler, tip ķurķtım min.
Deyeü kilep alır tip,
Tağı ķayğı ĥalır tip,
Ĥis donyala bulmağan,
Keşe töśön belmägän
Ber ķoş bulıp ostom min;
Ĥis ber keşe tapmaślıķ,
Kilep ayaķ baśmaślıķ
Oşo külgä töştöm min», —
Tigän ĥüźen işetkäs,
Ķıźźıņ seren töşöngäs,
Ural uyın ĥöylägän,
Tik ber ķıźğa ķoş eźläp
Sıķķan uyın äytmägän.
«Yulımdan, ahırı, uņmanım:
Eźläp kilgän ķoşomdo
Bıl küldä lä tapmanım»,—
Tiyep Ural uylağan.
Tağı arı kitergä,
Moraźına yetergä,
Ķıźğa yarźam itergä
Telägänen ĥöylägän.
«Еget, tıņla, ĥüźemde,
Asıķ kürźeņ yöźömdö,
Ayĥılıu tigän atım bar.
İlde totķan atam bar,
Kükteņ Ayı — äsäm bar,
Ĥöygänemä birerźäy
Ĥarısay tigän atım bar, —
Ĥıu teläĥäņ, ĥıu tabır,
Yauźa yuldaşıņ bulır.
Еget, ĥüźem tıņlası,
Ĥüźem ķırın ĥalması:
Ĥin eźlägän ul ķoşto
Bıl tiränän tapmaśĥıņ.
Atayım il giźgän ul,
Kük yöźöndä osķan ul,
Bötä yerźä bulğan ul,
Bar ķoştarźı kürgän ul.
Atayımdan ĥorayıķ —
Beźźeņ ilgä barayıķ,
Ĥin telägän ul ķoşto
Şunda tabıp alayıķ;
Mine deyeüźän ķotķarĥaņ,
Telägeņ ütär atayım.
Beźźeņ ilde hup kürĥäņ,
Mine üźeņä tiņ kürĥäņ,
Äyźä, beźgä barayıķ,
İkäü bergä bulayıķ,
Bergä ğümer ĥöräyek» —
«Ay, ĥılıu ķıź, ĥılıu ķıź,
Bülägeņde almayım,
İleņä min barmayım,
Isınlap ta ķoş bulĥaņ,
Ķıźğa yurıy äylänĥäņ,
Ĥine alıp ķaytayım,
Üźem belgän ĥarayğa
Ĥine iltep biräyem.
Unda barğas, ĥöylärĥeņ,
Üź telägeņ äyterĥeņ:
Teläĥäņ, ķoş bulırĥıņ,
Teläĥäņ, ķıź bulırĥıņ;
Ĥine ular hurlaĥa,
Telägäneņde birmäĥä,
Ul saķ ĥine yaķlarmın,
Üź ileņä iltermen», —
Ural şulay tigän, ti,
Ķıź źa bığa küngän, ti,
Yaķşılığın Uraldıņ
Tel töbönän belgän, ti.
Ķıź ķoş tunın keygän dä,
Bergä kitmäk bulğan, ti.
Tege tayaķķa mengändär,
Yulğa sığıp kitkändär,
Tauźar aşıp ütkändär,
Küź asıp, küź yomğansı
Bılar ķaytıp yetkändär.
Ķıźźar ķarşı kilgändär,
Ķoşto barı ķosaķlap,
«Ayĥılıu!» — tip alğandar.
Ural bını işetkäs,
Aptırağan, taņ ķalğan,
Ayĥılıu ķoş tunın ĥalğan.
«Äyźä, yeget, keräyek,
Ĥineņ ķaytķan ĥarayıņ,
Mineņ ķaytır ĥarayım,
İkeĥe lä ber ikän», —
Tip Uralğa äytkän, ti.
Ural tağı nığıraķ
Hayran bulıp ķalğan, ti.
«ĥay, yegetem, yegetem,
Batır-alıp ikänĥen,
Min ĥorağan ķoşomdo
Deyeüźän alıp kilgänĥeņ», —
Tigäs, Ural aptırap
Bötä serźe ĥöylägän.
«Unı alğan ul küldä
Deyeü-maźar kürmänem,
Barğan-yörögän yulımda
Ĥis auırlıķ toymanım.
Nisek anda ikänen,
Ķoş tunında yörögänen,
Ķayźan anı beldeņ ĥin,
Miņä: «Eźlä», tineņ ĥin?» —
Tiyep Ural ĥorağan.
«Deyeü nisek belmäne,
Kitkäneņde kürmäne?» —
Tip, Ĥomay Ayĥılıuğa
Aptıraulı ĥüź ķuşķas,
Ayĥılıu şunda ĥiźgän, ti,
Apaĥınıņ yaņılış
Uylağanın belgän, ti.
Deyeüźärźän üźeneņ
Ķasıp küldä yatķanın,
Ural barıp şul küldän
Unı eźläp tapķanın,
Barın teźep ĥöylägän.
Ataĥınıņ ĥarayınan
Unı beräü belmägän,
Ĥomay bını işetkäs,
Uraldan ser tartmağan:
Üźe Ĥomay ikänen,
Uraldı yaķşı belgänen
Barın ĥöyläp aņlatķan,
Ĥomay şunda ataĥın
Bülmäĥenä saķırtķan.
Samrau kilep ingän dä,
Ayĥılıuğa küreşkän,
Küź yäş tügep ķıźınan
Bötä hälen ĥoraşķan.
Ayĥılıu ataĥına
Hälen ĥöyläp tanıtķan.
Samrau tıņlap torğan da,
Serźe aņlap belgän dä,
Urtağa ĥalıp üź uyın
Ķaldırmayınsa töyön:
«Ayĥılıuźıņ ķaytķanın,
Deyeüźärźän ķasķanın,
Beräügä lä äytmägeź,
Häźergä ser totoğoź.
Deyeü belĥä, yau asır,
Ĥis uylamaś, il basır;
Ayĥılıu źa yonsoğan,
Küp ķayğınan borsolğan,
Äsäĥen dä ĥağınğan.
Ayğa barĥın ķunaķķa,
Bayman tapĥın aulaķta,
Saķırırbıź käräktä», —
Tiyep ĥüźen äytkän, ti,
Ataĥınıņ ĥüźenä
Ķıźźarı la küngän, ti.
Ĥarayźa yal itkäs tä,
Ber nisä kön ütkäs tä,
Ataĥı menän apaĥı
Äsäĥenän birelgän
Ayĥılıuźıņ büläge —
Ĥarı atın saķırtķan,
Ayĥılıuźı ber töndä
Bılar ayğa oźatķan.
Ber nisä kön Ural da
Bäśle ķunaķ bulğan da,
Berźän-ber kön taņ menän
Yoķoĥonan torğan da,
Ĥomayźı saķırıp alğan, ti,
Äyteren äytä ĥalğan, ti:
«Min äle bik yäş saķta,
Atam ĥine atķanda,
Barıbıź źa ĥunar tip,
Ĥine ĥırıp alğanda,
Muyınıņa ırmau ĥalğanda,
Yäneņ alķımğa kilgändä,
Isınlap ta belepme,
Yän asıuźan ķurķıpmı,
Ĥin teleņä kilgäyneņ,
Ķotolorğa Ülemdän
Yänşişmä bar tigäyneņ,
Ĥinän şunı işetkäs,
Ülemde tapĥaķ, totorğa,
İldän başın yuyırğa,
Şişmänän ĥıu alırğa,
Mäņge yäşäĥen donya, tip,
İlgä ĥıuın birergä
Tigän uyğa kilgäynek,
İkäü yulğa sıķķaynıķ.
Küp yer kitep, ser belgäs,
Yuldı ikäü bülgäynek,
Yul buyında ni barın
Ĥoraşıp ta belgäynek.
Ağam kitte ĥul yaķķa,
Min taypılıp uņ yaķķa,
Ayırılıp kitkäynek.
Küp yıl yörönöm, il kürźem,
Äytkän ĥüźeņ onotmay,
Ĥeźźeņ ilgä boroldom, —
İleņ aşa uźmanım,
Barmayım, tip tormanım,
Ĥarayığıź aldına
Arıślanımdı bäylänem,
Ĥarayıņa ingändä,
Uyım ĥöyläp ütkändä,
Arala ĥüź kitkändä,
Üź bauırıņ eźlärgä
Miņä yomoş ķuşķanda,
Ĥin ber büläk äytkäyneņ.
Min eźlägän Ülemdän
Ĥin äytkäyneņ teleņdän:
«Ķotolorğa yul tabıp
Min birermen», — tigäyneņ,
Aźaķ ĥüźeņ äyt, ĥılıu,
Ni äyterĥen, — kötäyem,
Min işetep kitäyem», —
Tigän ĥüźen işetkäs,
Ataĥına barğan, ti,
Yäşermäyse ber niźe,
Teźep äytep ĥalğan, ti.
«Ĥöyĥäņ, ķıźım, barırĥıņ,
Aķbuźatıņ birerĥeņ;
Yaķtı donya yöźöndä
Rähät tororĥoņ, balam,
Uralday uķ batırğa
Äsä bulırĥıņ, balam.
Ural batır haķına
Şülgände lä sığar ĥin,
Bötä ilde saķır ĥin,
Batır irźe tuyla ĥin,
Ĥis beräü źä ķalmaĥın —
Barın yıyıp ĥıyla ĥin», —
Tigän ĥüźen tıņlağan.
Ataĥı uyın aņlağan,
Şülgände lä sığarğan,
Bötä ilde yıynağan,
Alķındırıp ĥıylağan.
Şülgän, Ural — ikäüĥe,
Beren-bere tabışķas,
Kötmägändä osraşķas,
İke tuğan şatlığın,
Yulda kürgän barıĥın
Ural teźep ĥöylägän.
Şülgän tıņlap ultırğan,
Barın uylap uźźırğan:
«Ural bılay dan alĥa,
Atama danlı ķaytĥa,
Batır bulıp maķtalır,
Bar eştä lä öś bulır,
Mineņ ĥüźźär aś ķalır»,—
Tip, esenän könläşkän.
Şuğa kürä Uralğa
Bar seren sismägän.
Äzräķälä bulğanın,
Bında niņä kilgänen—
Bereĥen dä äytmägän.
Ul Uraldı ülterep,
Üźe danlı ir bulıp,
Ĥomayźı la üźe alıp,
Aķbuźatķa atlanıp,
Bulat ķılıs ķullanıp,
Dan alıuźı uylağan.
Şülgän asıulı bulğanın,
Ĥär saķ ĥalķın yörögänen,
Unıņ şomo barlığın
Ural źurğa ķuymağan:
«Tik yabıulı yatķanğa,
Uņayĥıźğa ķalğanğa», —
Tiyep kenä uylağan.
Ber saķ Ural Şülgändeņ
Ķomĥarılıp, ķaş töyöp,
Ultırğanın kürgän dä:
«Batır irgä arıś ta,
[Donyalağı ķırıś ta,]
İkäü bergä mengäşep,
Ber-berene küźläşep,
Külägäläy yörörźär,
Baśmalatıp kilerźär,
Almaşlap tap bulırźar.
Batır bulğan ir-yeget
Еņmäś nämä bulırmı?
Batırmın tigän ir-yeget
Yauızğa yul ķuyırmı?
Utķa ķarşı ĥıu bulır ul,
Yauğa ķarşı tau bulır;
Üźenä tügel, barına
Auırlıķta yul bulır;
Batırźan il tarıķmaś,
Batır ĥis ber zarıķmaś,
Yaķşılıķtan yalıķmaś,
Yauźan da ĥis talıķmaś.
Kükkä mener baśķısĥıź,
Еrźe aśır asķısĥıź,
Yaķşınan eskäne — ĥıu bulır,
Yamandan eskäne — ıu bulır»,—
Tigän Ural Şülgängä,
Ĥomay, ĥaman ışanmay,
Isın sergä töşönmäy,
Ağay-ene ikäüźeņ
Ķılanışın küźätkän.
Almaş-tilmäş ular män
Ĥomay ĥär saķ ĥöyläşkän.
Bar yolaĥın ularźıņ
Ĥomay töpsöp ĥoraşķan.
Uraldı Ĥomay kürgäs tä,
Batırlığın belgäs tä,
Yaķşılığın ĥiźgäs tä,
Uğa küņel bäylägän,
Ul Uraldı ĥaylağan.
Şülgän ķomĥou yörögängä,
Ĥaman şige bulğanğa,
İke tuğan ĥöyläşep,
İkäü-ara serläşep
Ultırğanda, Şülgändeņ
Ĥıtıķ yöźön kürgängä,
Ĥomay unan şiklängän.
Ural yatĥa yoķlarğa,
Biş kön totoş yoķlağas,
Şülgändän ķıź şiklängäs,
Ķıźźar ķuyğan ĥaķlarğa.
Şülgän yatķan ber yaķta,
Ayırımlanğan torlaķta.
Şülgän uyı sıķmağan:
Ĥomay ĥis yul ķuymağan.
Şülgän: «Ĥin küp yerźä bulğanĥıņ,
Bik küp nämä kürgänĥeņ.
Batır bulıp, dan alıp,
İnde bında kilgänĥeņ,
Samrauźıņ ilenä
Kilep ayaķ baśķanĥıņ.
İnde nimä uylayĥıņ?
Beźźeņ teläk oşonda
İkänen asıķ belmäyĥeņ.
Samrauğa yau asayıķ,
Aķbuźatın alayıķ,
Berebeź tayaķ totayıķ,
Berebeź Aķbuź menäyek,
Bötä ildä baş bulıp,
Barıĥını mat ķurıp,
Köslö batşa bulayıķ.
Ĥin tayağıņ bir miņä, —
Oşo ilde ķırayım,
Samrau ķoştoņ ķıźını
Üźemä tartıp alayım,
Aķbuźatın menäyem;
Min bit — tuğan ağayıņ,
Min dä danlı bulayım!»
Ural: «Bılar ĥis tä keşegä
Ber yauızlıķ itmägän,
Ülterep, ķan ķoymağan,
Keşegä doşman bulmağan.
Beź ikäüläp barayıķ,
Deyeü ilen alayıķ,
Unda totķon bulğandıņ
Barına yul asayıķ.
Ķıź alırğa uylaĥaņ,
Aķbuźatın ĥaylaĥaņ,
Ķıźı ĥöyĥä, ķıźın al,
Büläk itĥä, Buźın al.
Ķıź alam, tip yau asıp,
Ülemgä beź yul ķuyıp,
Ber źä yuķķa ķan ķoyop,
Yauız isem taķmayıķ,
Ķan ķoyousı danı alıp,
İlgä yaman ķaytmayıķ.
Äzräķäne yeņäyek,
Şişmänän ĥıu alayıķ,
Ülgängä yän biräyek,
Keşelärźe donyala
Ülmäś yändär ķılayıķ», —
Tigäs, Şülgän uylanğan,
Törlö yuldar ĥaylağan.
Berźän-ber kön aulaķta,
Ĥomay bulğan torlaķta,
Şülgän barğan yanına,
Ķulın ĥalğan yaurınına.
Şunda ĥüźen asķan, ti,
Ĥöyöü uyın äytkän, ti:
«Donyalağı donyala
Ķayttı», — tineņ ĥin üźeņ;
Arabıźźa yaman uy,
Ķanğa batır yaman tuy
Arabıźźa bulmaś ul, —
Tip uylayım min üźem,
Ĥiņä äytäm bıl ĥüźem.
Duślıķķa künel berekkän,
Ayırılmaśtay yerekkän,
Beź źä ildä źur batır,
Yörägebeź sınıķķan,
Ĥin tıņlaĥaņ, äytäyem,
Ber serem bar, ĥöyläyem,
Tel öśtönä tel ķuymay,
Yauabıņdı kötäyem.
İnde ĥüźem almaĥaņ,
Asıķ yauap birmäĥäņ,
Üź yarağım küräyem,
Üź yulımda bulayım,
Ĥarayıņa kilgäs tä,
Küź aldımda kürgäs tä,
Küņelemde arbanıņ,
Küźeņ miņä ĥalmanıņ.
Mine ällä tanıpmı,
Ujarımdı iśkä alıp,
Şuğa minän ķurķıpmı,
Ällä mine ĥınapmı, —
Ķaraņğığa bikläneņ,
Ĥöyläşkän ĥuņ, ĥöyöpmö,
Ällä Ural kilepme,
Ķaraņğınan sığarźıņ,
Ĥarayıņa saķırźıņ.
Asıķ yöźöņ kürgäs tä,
Barın häźer onottom;
Ĥindäy ĥılıu bulmaś, tip,
Eźläp ĥis kem tapmaś, tip;
Miņä ķulın birerme,
Üźe ĥöyöp kilerme, —
Tip, küņelem yelkettem;
Teläĥäņ, bergä bulayım,
Ĥöyĥäņ, ĥine alayım,
Ķarıulaşĥaņ, tağı la
Üź uyımdı ķılayım»,
Ĥomay: «Еget, ĥüźeņ tıņlanım,
Es sereņde aņlanım,
Şulayźır tip uylanım;
Min ber batşa ķıźımın,
Ķıźźarınıņ źurımın.
Еget, uyıņ uy bulĥın,
Ber źur mayźan ķorayım,
Batırlığıņ ĥınayım,
Şunda danıņ küräyem.
Buź atım bar yıraķta,
Äsäm birgän büläkkä,
Mayźanıma şul kiler,
Batır bulĥaņ, ul beler.
Mayźanımda buź attı
Ķulıņa alıp menälĥäņ,
Eyäreneņ ķaşınan
Bulat ķılısın alalĥaņ,
Şunday batır bulalĥaņ—
Buźım büläk ķılayım;
Atama äytep tuy yaĥap,
Üźeņä yär bulayım»,—
Tip yauabın birgän, ti,
Şülgän bığa küngän, ti.
Ĥomay mayźan yıyğan, ti,
Aķbuźın saķırğan, ti.
Kük kükräp, şau kilep,
Еrźä dauıl ķuptarıp,
Tau-taş, ķaya aķtarıp,
Bötä yängä şom ĥalıp,
Yondoź ĥımaķ atılıp,
Aķbuź tolpar atlığıp,
Küktän kilep töşkän, ti,
Ĥomay ĥılıu aldına
Kilep, başın eygän, ti.
Aķbuź şunda tuķtağan,
Bötä mayźan ĥoķlanğan:
Ĥırtına eyär ĥalınğan, ti,
Eyäreneņ başına
Almas ķılıs tağılğan;
Yügäneneņ ķaşı altın,
Yügäneneņ başı altın;
Ķolağın beźźäy ķaźağan,
Yalın ķıźźay tarağan;
Başkünäktäy tanaulı,
Ĥarımĥaķtay aśaulı;
Ķarsığa tüş, tar böyör,
Еņel, tekä toyaķlı;
Ķuyan küźle, baķır küź,
Ķıśır yılan tamaķlı;
Urayı ķuş, yaņağı as,
Muyındarı ber ķolas,
Ķıyğır börköt ķabaķlı;
Tekä baśıp, baş taşlap,
Yılğır atlap bışķırır;
Ķolaķtarın ķaysılap,
Alan-yolan ķaranır;
Alğır büre küźendäy,
Küź bäbägen sılatır,
Auıźlıķ säynäp, yarĥıuźan
Auıźźarın küpseter;
Еlgä, ķoştay yelpenep,
Artında saņ uynatır;
Osrağan ber keşene
Hayran iter, uylatır, —
Bına oşonday Aķbuź ul,
Küź kürmägän yat buź ul.
Ĥöyöp alğas Aķbuźın,
Ĥomay äytkän haķ ĥüźen:
«Küktä torźoņ yondoźźay,
Batır kötöp, zarığıp.
Keşe ķanı bulmağan
Batırźarźı ırğıtıp;
Min ĥaylağan batırźıņ
Bereĥen ĥanğa almanıņ,
Üźeņĥaylap batırıņ,
Miņä tabıp birmäneņ.
Bına kilde batırźar,
Ĥine kötöp yatırźar.
Batırlığın ĥaylapmı,
Maturlığın ĥaylapmı,
Bereĥen üźeņ alaĥıņ,
Üźeņä yuldaş ķılaĥıņ, —
Ĥiņä iptäş ir bulır,
Minä ĥöygän yär bulır».
«Matur miņä dan bulmaś,
Öśtömdä yörör yän bulmaś.
Şaulap bolot ķalķķanda,
Ķoyon-dauıl sıķķanda,
Küktä ķoş ta osa alır,
Ķamğaķ osĥa, yar tabıp,
Uźa yeldän baśa alır.
Min sapķanda — yel ķubır,
Taş ta yatıp tüźälmäś,
Ĥıu tulķınır-ķaynaşır,
Ĥıuźa balıķ yöźälmäś.
Ķaf tauına tipĥäm min,
On-talķanday ıualır,
Tirä-yaķta yän bulĥa,
Bereĥe ķalmay ķıyralır.
Eyäremdeņ ķaşında
Bulat-almas ķılısım —
Küp yıl unı ĥuğarğan
Üź yanında ķoyaşım —
Bötä donya irerlek
Utķa ĥalĥaņ,— iremäś.
Donyalağı ber nigä
Yöźö teyep tuparmaś,
Еtmeş batman auırlıķ
Kütärep kükkä söymägän,
Ös barmağı osonda
Töşörmäysä totmağan
Keşe — batır ir bulmaś,
Ķılıs ĥeltäp sabalmas.
Şunday batır bulmaĥa,
Miņä yuldaş bulalmaś.
Min sapķanda, ul batır
Mindä ultırıp tüźälmäś.
Batır bulam tigän ir,
Mine alam tigän ir,
Kösön şulay ĥınaĥın,
Unan mine menergä
Baźnat itep ķaraĥın», —
Aķbuź şulay tigän ĥuņ,
Barı eşte belgän ĥuņ,
Tau bitenä barğandar,
Еtmeş batman auırlıķ
Ber źur taştı tapķandar,
Ķuptarırğa bulğandar.
Ay tartķandar, ti, bılar,
Yıl tartķandar, ti, bılar, —
Taş urından ķupmağan,
Kös-häldäre yetmägän,
Ĥomay Şülgängä ķarap:
«Alıp taşla!» — tigän, ti;
Şülgän barıp uķtalğan,
Tirä-yaķlap ĥärmängän,
Ķutarırğa serängän,
Kösörgänep mataşķan,
Kösön ĥalıp ayķaşķan.
Baśķan yerźä tubıķtan
Şülgän yergä batķan, ti.
Ay ayķaşķan, ti, Şülgän,
Yıl ayķaşķan, ti, Şülgän, —
Taşı ĥis ķuźğalmağan,
Şülgän, säsäp, alyığan,
Kütärälmäy, taşlağan,
Ĥomay Uralğa ķarap:
«Kütärep ķara!» — tigän, ti.
Ural taşķa barğan, ti,
Ağaĥı hurğa ķalğanğa
Ural asıulanğan, ti,
Yoźoroķlap ĥuķķan, ti, —
Taş tägäräp kitkän, ti.
Şunan alğan ķulına,
Taştı atķan ĥauağa, —
Taş kitkän, ti, atılıp,
Kürer küźźän yuğalıp;
Barıĥı kükkä baķķan, ti,
Taş töşörön kötkän, ti.
İrtä ine, töş bulğan,
Töş tä auıp, kis bulğan, —
Küktä tauış şaulağan,
Taş kilgände kürgängä,
Töşĥä, vayran bulğanğa,
Bötä ķoş-ķort ilağan.
«Zinĥar, yergä töşmäĥen, tip,
İlde harap itmäĥen», — tip,
Barıĥı la Uraldan
Yalbarışıp ĥorağan,
Ĥıņar ķulın ĥuźğan, ti, —
Ural taştı totķan, ti;
«Ķayĥı yaķta Äzräķä?» —
Tip ĥoraşıp alğan, ti;
Äzräķäneņ ilenä
Ural taştı atķan, ti.
Bötäĥe lä ķaraşķan,
Aptıraşıp uylaşķan,
Ķayźa barıp töşör, tip,
Üź-araĥı ĥöyläşkän.
Buź at kilep, şunan ĥuņ,
Uralğa baş eygän, ti,
Min ĥineke, batır, tip,
Uğa buyın birgän, ti.
Samrau batşa şul saķta
Üźe kilep sıķķan, ti,
Uralğa ķul birgän, ti,
«Keyäüem bul», — tigän, ti.
Bötä ilde yıyğandar,
Bılar źur tuy ķorğandar,
«İl batırı bul ĥin», — tip,
Uralğa dan birgändär.
Şülgän bını kürgän ĥuņ,
Ural źur dan alğan ĥuņ,
Şülgän bığa tüźmägän,
Esenän bik ĥıźlanğan.
Ural unı ķıźğanğan.
Ayĥılıuźı dimlärgä,
Şülgängä unı birergä
Ĥomay, Ural uylaşķan,
Samrauğa aņlatıp,
Ösäü-ara ĥöyläşkän.
Ayĥılıuźı ķaytartıp,
Tağı ilde saķırtıp,
Ayĥılıuźı birergä,
Şülgängä tuy yaĥarğa
Samrau źa küngän, ti;
«Başķarayıķ bıl tuyźı,
Aman bulır»,— tigän, ti.
Ĥomay tuyı barğanda,
Uyın-kölkö bulğanda,
Еr teträp kitkän, ti,
Barı aptırap kitkän, ti.
Törlö uyğa sumğandar,
«Bıl ni bulır?» — tigändär.
Ķaraĥalar: kük yöźön
Ķıp-ķıźıl ut alğan, ti;
Barıĥı da kükkä ķarap,
Aptırauğa ķalğan, ti.
Ĥis kem bını aņlamay,
Ni tip äytergä belmäy,
Şulay alyıp torğanda,
«Deyeü mikän bıl?» — tiyep,
Barıĥı şomğa ķalğanda,
Küktän sır-sıu, ilaulap,
Niźer töşöp kilä, ti,
Barı ķarap tora, ti.
Ķara köygän yalķındı,
Küktäge ut — tulķındı
Totop alğan, ti, Ural.
Ķarağandar, ti, bılar:
Ayĥılıu ķıź bulğan, ti,
Ķaytıp kilgän sağında
Yalķın sırmap alğan, ti,
Ut esendä ķalğan, ti.
«ĥauağa taş atķanın
Ķarap torźom küktä min,
Taştı buyğa atķanın
Yänä kürźem küptän min.
Ul taş dingeź aşağa,
Sorğap kitte yıraķķa,
Äzräķäneņ ilenä
Barıp töştö ber saķta.
Еrźe yarźı urtağa,
Yalķın sıķtı ĥauağa;
Yalķın mine yalmanı,
Ĥis täķätem ķalmanı, —
Ĥuşım kitep yığıldım.
Saķ-saķ yıyıp ĥuşımdı,
Bılay taba boroldom», —
Tigändän ĥuņ Ayĥılıu
Barıĥı bığa taņ ķalğan;
«Äzräķägä şau ĥaldı» —
Tip, Samrau bik şatlanğan.
Şülgän bını belgän, ti,
Serene töşöngän, ti:
Äzräķäneņ Şülgängä
«Ķıźım ul» tip käläşkä
Birgän ķıźı Ayĥılıu
İkänen ĥiźengän, ti.
Deyeü ķıźım tigäne,
Üź ķıźım, tip birgäne
Barıĥı la buş ikän, —
Tiyep Şülgän uylağan.
«Deyeü mine yaptı, tip,
Min dä unan ķastım», — tip,
Şülgän barın aldağan,
Ayĥılıu bığa ışanğan,
Ĥomay kürgäs Şülgände,
Yılan menän kilgände,
Üźen yılan: «Alam», — tip,
Ĥär saķ ĥorap yörögände
Ĥomay belgäs, ĥiśkängän,
Ĥomay bınan şiklängän.
«İke batır keyäüem
İl öśtöndä teräüem
Bulır»,— tiyep Samrau
Üź esenän şatlanğan.
Ĥarayğa Ĥomay ķaytķas,
Zärķum yanına töşkäs,
Şülgän bınan şomlanğan;
Zärķum serźe asır, tip,
Miņä bälä tağır, tip;
Nisek bulĥa, yul tabıp,
Ural tayağın alıp,
Barıĥın ĥıuźan baśtırıp,
Ķıran-yaran itergä;
Aķbuźatķa menergä,
Ĥomayźı la alırğa,
Äzräķägä kitergä,—
Tiyep Şülgän uylağan.
Şul urında Uralğa
Bılay tip ul ĥöylägän:
«Min dä ber dan tabayım,
Äzräķägä barayım,
İlen baśıp alayım»,—
Tip, tayağın ĥorağan.
«İkäü bergä barayıķ,
Bergä yöröp ķarayıķ»,—
Tigän Ural Şülgängä.
Şülgän bığa künmägän,
Ural tayaķtı birgän,
Ĥomay yamdan sıķķansı,
Zärķum menän ĥöyläşep,
Bötä serźe belgänse,
Şülgän tayaķ alğas ta,
Ĥomayźı la kötmäyse,
Ayĥılıuźı kürmäyse,
Samrauğa äytmäyse,
Ber yaķ ķırğa sıķķan da,
Tayaķtı ber ĥuķķan da,
Barıĥın ĥıuźan baśtırğan,
Ĥäläkätkä ķaldırğan.
Zärķum bını kürgäs tä,
Źur ber balıķ bulğan da,
Yanına barğan Ĥomayźı
Şul urında ķarpığan.
Zärķum ķıźźı ķarpığas,
Küktä ķoyaş totolğan,
Bını Aķbuź beldergän,
Aķbuź daryağa sumğan,
Darya görläp ķaynağan,
Ĥomayźıņ da yuķlığın
Barıĥı la anlağan.
Aķbuź daryanı bıuğas,
Zärķumğa yul bulmağas,
Ĥomayźı ul yebärgän,
Zärķum üźe totolmay,
Ķasa ĥalıp ölgörgän,
Ĥomay kire ķaytķan ĥuņ,
Bötä serźe äytkän ĥuņ,
Ural eşte aņlağan,
Doşman buldı ağam, tip,
Üź esenän uylağan.
Börkkän ĥıuı ķoroğas,
Zärķum barıp ķuşılğas,
Aķbuźatķa ķarşı
Tayaķ kösö yetmägäs,
Zärķum, Şülgän kitkän, ti,
Äzräķägä yetkän, ti,
Bötä serźe äytkän, ti.
Äzräķä bik ķayğırğan,
Deyeüźären yıyźırğan,
Ĥarayğa ĥaķ ķuyźırğan.
Ķäĥķäĥä menän Şülgände,
Zärķum, durt-biş deyeüźe
Ğäskärenä baş ķılğan.
Küktä ķoştar osmaślıķ,
Еrźä keşe yörömäślek,
Еrźe ĥıu menän ķaplarğa,
Kükte ut menän yalmarğa
Bar deyeügä boyorğan.
Berźän-ber kön bar yerźä
Kük-kümgäk ĥıu erkelgän,
Kük yöźöndä ķıp-ķıźıl
Yalķınlı ut börkölgän.
Küktä ķoş-ķort osalmay,
Еrźä ber yän toralmay,
Aptırağan, alyağan;
Ķoşo-ķorto, yänlege
Yılan batşa yerendä
Barı bergä yıyılğan,
Uralğa kilep yalbarğan.
Ural ķauşap ķalmağan,
Еrźe baśķan ĥıuźan da,
Kük ķaplağan uttan da
Ber źä ķurķıp tormağan, —
Menep alğan Buź atın,
Ķulına totķan bulatın,
Deyeü batşağa ķarşı
Ķanlı ĥuğış, yau asķan.
Ay ĥuğışķan, ti, Ural,
Yıl ĥuğışķan, ti, Ural,
Utķa yetergä birmägän,—
Ķayıķ yaĥap, bar keşe
Ĥıuğa batıp ülmägän.
Ural ayauĥıź ĥuğışıp,
Deyeüźärźe ķırğan, ti;
Şul saķlı ular ülgän, ti, —
Kiņ dingeźźeņ öśtöndä
Tau barlıķķa kilgän, ti.
Aķbuź ĥıuźı yırğan, ti,
Yulı ķalķıp ķalğan, ti;
Ural yarğan yuldarźan
Halıķ eyärep barğan, ti.
Kön ĥuğışķan, ti, Ural,
Tön ĥuğışķan, ti, Ural.
Ķatı yauı barğanda,
Deyeüźärźe ķırğanda,
Äzräķägä tap bulıp,
İkäüĥe ķarşı torop,
Ķılısķa ķılıs kilep,
Ĥuğışķandar, ti, bılar,
Alışķandar, ti, bılar.
Äzräķä sabıp ķarağan,
Ut ta börköp ķarağan;
Uraldı ul sapķanda,
Kük kükräp torğan, ti;
Uralğa ut börkkändä,
Ĥıuźar ķaynap torğan, ti,
Еrźär teträp torğan, ti.
Ural ķauşap ķalmağan,
Ĥuşınan da taymağan, —
Bulat ķılısın alğan da,
Äzräķäne öźä sapķan da,
Turaķlağan, ontağan,
Ķılısı diņgeźgä sumğan,
Еr ĥelkengändäy bulğan:
Äzräķä yänĥeź yığılğan,
İmänes źur käüźäĥe
Ĥıuźı urtalay bülgän;
Halıķķa menep yörörgä,
Yäyräp häl yıyırğa
Źur ber yaman tau bulğan.
Ural alğa sapķan, ti,
Atı diņgeź yarğan, ti;
Aķbuź barğan urında,
Ĥıu almaślıķ yul bulıp,
Źur tau ķalķa barğan, ti;
Ĥıu esenän bar halıķ
Şunda sığa barğan, ti.
Ural küp yıl ĥuğışķan,
Küp deyeüźärźe ķırğan,
Küp tau barlıķķa kilgän;
Ural yauğa sıķķanda
Yaņı tıuğan balalar
At menerźäy ir bulğan.
Ural barğan yer buylap,
Ĥıźılıp yatķan tau buylap
Yaķşı tolpar atlanğan,
Yau batırźay ķorallı
Dürt yäş batır kilgän, ti;
Ular artınsa dürtäü
Ķalışmaysı yelgän, ti,
Kilep säläm birgän, ti.
Berenseĥe:
«Ķatil batşa ķıźınan
Ĥinän tıuğan ulıņmın;
Ĥigeź yäştä at mendem,
İl aralap küp yörönöm,
Ķıuam ĥineņ yulıņdı, ti.
Ber yerźä ber ķan kürźem —
Üźe yergä ĥeņmäyźer,
Üźen ķoźğon esmäyźer;
Yırtķıs, ķoźğon yıyılıp,
Kön dä kilep yeśkäyźer.
Äsämä ķaytıp ĥöylänem,
Bar serene ĥoranım;
Äsäm miņä äytmäne,
Ultırıp ükĥep ilanı,
Ni äytergä belmänem,
Aptıranım-alyanım,
Serenä töşönmänem.
İl aralap küp yörönöm,
Küp keşelärźe kürźem,
Yäşen-ķartın osrattım,
Ķan turında ĥoraştım.
Bereĥe asıķ äytmäne,
Bılay tiyep ĥöyläne:
«Ataņ beźgä täņreläy
Yarźam itte, balaķay,
Ataņ haķın ĥaķlaybıź,
Äsäņ häteren ķaķmaybıź,
Ĥin — ataņdan ķot yıyğan,
Ĥin — äsäņdän ĥöt imgän,
Ularğa urtaķ bala ĥin,
Beźgä dana bala ĥin.
Äsäņdän ütep, balağa
Urtaķ seren äytmäbeź:
Ataņ ķäźere haķına
Äsäņä ant itkänbeź.
Bar, balaķay, ķayt, bala,
Äsäņdän ĥorap kür, dana,
Äsäņ äytĥä bar seren,
Üźeņ uylap bel, bala,» —
Tigäs, ķayttım öyömä,
Tağı baķtım äsämä,
Äsäm ĥis tä äytmäne,
Minän seren yälläne.
Min ultırıp ilanım,—
Ul ĥaman da äytmäne,
Urın ĥalıp yatķırźı,
Yoķlatırğa bäpläne.
Min dä ĥüźen tıņlanım,
Min yoķlağan bulayım,
Ni ĥöylär tip uylanım.
Mine yoķlay tipmeler,
Ällä onotopmolor,—
Äsäm ükĥep ilanı,
Başın baśıp uylandı,
Oşolay tip ĥöylände:
«Uralım kitte — yuğaldı,
Ķabat ķaytıp kilmäyźer;
Ulı yette — at mende,
Unı ataĥı belmäyźer.
Ataĥınday tıuğandır,
Yöräge ķuş bulğandır.
Yauız atam ķandarı
Äle şiņmäy yatalır,
Bala, kürep ķayta la,
Ĥoraşıp ķaņğırtalır.
İnde nisek itäyem,
Äytmäy nisek tüźäyem?
Äytĥäm, serźe beler ul,
Ataĥını eźlär ul,
Başın sitkä aźźırır,
Mine yaņğıź ķaldırır»,—
Tip, äsäyem zarlanğas,
Min dä torźom, taņ atķas.
Ķan yanına barźım min,
Ķandı urap yörönöm min:
«Äy, ĥeź ķandar — ķan ikän,
Atam ķoyğan ķan ikän;
Atam Ural tigängä,
Yau asķandar ĥeź ikän,
Batır ķulı teygängä
Ĥıuınmaymı ķanığıź,
Şuğa tınmaymı yänegeź?
Ķanığıź bısraķ bulğanğa,
Ķoźğon da esmäy, yer yotmay,
Küpsep yata ķanığıź,
Yonsop yata yänegeź», —
Tigän ĥüźem äytkäynem,
Ķanlı bıl kül ķaynanı;
Ķan külenän sittäräk
Ber aķ taşķa säsrägäs,
Ķan ķıymılday başlanı,
Serźe ĥöyläp taşlanı:
«Olo babaņ Ķatildıņ
Ķollap alğan dürt batır,
Babaņ ķuşķas, yau astıķ,
Yauız ķanğa olğaştıķ.
Еr źä esmäy ķanıbıź,
Kön kiptermäy ķanıbıź,
Ķoźğondarźı ĥoraybıź,
Ular źa esmäy ķanıbıź,
Öźgölänä yänebeź.
Ural ataņa bar äle,
Beźźeņ zarźı äyt äle:
Sara tapĥın, tereltĥen,
Uźenä yuldaş bulırlıķ
Yauğa sabır ir itĥen», —
Tigäs, serźe beldem min,
Äsämä ĥöyläp birźem min.
Äsäm uylap torźo la,
Tauğa ķaray barźı la,
Ķoźğondarźı yıyźı la,
Ber ķoźğondo oźattı,
Ĥär kön sığıp küźätte.
Ber talay kön uźğas ta,
Ķoźğono kilde şau menän,
Auıźı tulı ĥıu menän.
Äsäm ķanğa tökörttö, —
Barıĥın da tereltte.
Dürt batırğa ķarata:
«Atamda hur bulĥağıź,
Unan etlek kürĥägeź,
Uralğa duś bulĥağıź,
Atayımdıņ duśtarın
Donyanan yuķ itegeź;
Ulım menän Uraldı
Eźläp bergä kitegeź,
Barıp säläm äytegeź».
Dürt batırźı eyärtep,
«Atam — Ural ikän, tip,
Ural ulı — Yayıķ», tip,
Ĥiņä yuldaş bulayıķ, tip,
Alıśtan eźläp kildem min,
Ĥiņä yarźam itergä
Bilem biştän bıuźım min,
Ĥineņ yuldı ķıuźım min».
İkenseĥe:
«Mineņ äsäm — Gölöstan,
Min altığa yetkändä,
Yılan, Şülgän ķabatlap
İlde talay kilgändä,
Bar keşeneņ ķoto osop,
İldän ķasıp kitkändä,
Äsäm ĥine uylağan,
Şul ķayğınan ķalğığan.
Ayağına baśalmay,
Urınında yatķanda,
İldä yılan yau aśtı,
Bötä yerźe ĥıu baśtı.
Balaĥına, ķartına
Ķayıķ yaĥap barıĥına.
Barın teyäp ķayıķķa,
Yaņğıź üźem yau astım.
Yauźa ilde birmägäs,
Ĥıuźa beräü batmağas,
Üźem yäş ber balalay
Küźźärenä sağılğas,
Zärķum kilep tuķtaldı,
Ķılıs alıp uķtaldı.
Min da ķarap tormanım,
Balaĥınıp ķalmanım:
Ķılıs alıp ayķaştım,
Uğa ĥis kös birmänem,
Ul ĥuķķanda yığılmay,
Batırźarźay sayķaştım.
Zärķum bik ujarlanğas,
Unı yaķlap deyeüźär
Tağı öśtälep uķtalğas,
Unda la kös birmänem,
Deyeüen da, Zärķumdı la
Bıuın-bıuın turanım.
Hälĥeźlängän köyö torop,
Äsäm kilep ķul ĥaldı,
Yäşländerep küźźären
Bılay tiyep ĥöylände:
«Ataņ — Ural batırım,
Unan tıuğan Nögöşöm,
Batır bulıp tıuğanĥıņ,
Ataņa ķuldaş bulğanĥıņ.
Men tolparğa ĥin, balam,
Ataņa yuldaş bul, balam!» —
Tiyep äsäm, ĥöyźö lä,
Tolpar totop birźe lä,
Miņä yuldı öyrätte,
Mine yauğa oźattı».
Ösönsöĥö:
«Mineņ äsäm —Ĥomayźır,
Köndä kükkä menä lä,
Nimäneler tıņlayźır.
«Ay Uralım, nişläyĥeņ?
Min yanamın - belmäyĥeņ;
Deyeü-endär tuplandı,
Barı bergä yoplandı, —
İl ķaplağan diņgeźźe
Nisek yöźöp sığırĥıņ?
Ķan dulağan deyeüźe
Nisek yeņep sığırĥıņ?» —
Tip, aĥ orop yalbarźı,
Üź aldına zarlandı.
Miņä tekläp torźo la,
Ber körĥönöp aldı la:
«Ĥay, irtäräk tıuĥaņsı,
At menerlek bulĥaņsı,
Küp yıl yauźa yonsoğan
Ataņa teräk bulĥaņsı», —
Tiyep mine bäpläyźer,
Üźe ĥıķtap ilayźır;
Mine bala tipmeler,
Ber źä seren äytmäyźer.
Töndä ikäü yata inek,
Beräü işekkä ĥuķtı,
İşek selpärämä kilde, —
Öygä ber deyeü kerźe,
Äsäyemä ķul ĥuźźı.
«İlgä ķıran ĥalğandıņ,
İlde tar-mar ķılğandıņ,
Taş attırıp ķaya tauğa,
Deyeügä ut ĥalğandıņ
Yän ĥöygäne Ĥomaymı?
Uralğa Buźat birep,
Tau yarźırğan Ĥomaymı?
Bulat ķılıs tottorop,
Bar deyeüźe ķırźırıp,
Bayman tapķan Ĥomaymı?
Äyt tiźeräk, şulaymı?
Häźer başıņ kiśämen,
Kisep ķanıņ esämen;
Käüźäņ utķa atamın,
Başıņ taşlap Uralğa,
Unı ĥalıp ķayğığa
Yartı kösön alamın», —
Tip, äsämä uķtaldı.
Mine kürgäs, tuķtaldı:
«Ural ķotonan tıuğan
Batır bala tügelme?» —
Tiyep, üźe ĥöylände;
Äsäm ber ĥüź äytälmäy,
Şomğa ķalıp uylandı,
Yäşländerep küźźären,
Bigeräk mine ķıźğandı.
Üźem bala timänem,
Ĥis ni uylap tormanım,
Deyeügä min taşlandım,—
Ber başınan ut säste,
Ber başınan ıu säste.
Ul ber aldı, min — aldım,
Öśtönä menep atlandım.
Ķulımda ĥuķķı yuķ ine,
Tas yalanğas ķul ine;
Şulay źa kös birmänem,
Deyeügä yul ķuymanım,
Tubarlata başlanım.
Ķıśıp aldım muyınınan,
Ķan börköttöm auıźınan,
Tağı öśtäp ber ĥuķtım, —
Albırlanı, ķaķşanı,
Baśır häle ķalmanı.
Tağı ıntılıp ber ĥuķtım, —
Tau ķolatķanday ittem.
Deyeü yatıp yän birźe,
Ĥaray ese ķan buldı;
Äsäm bildän ķan kisep,
Ĥıuĥanıņ, tip, ĥıu birźe,
Yöźönä şatlıķ tuldı.
«Batırźan batır tıuğanĥıņ,
Ataņday batır bulğanĥıņ;
Käüźäņ bala bulĥa la,
Yörägeņ yäş bulĥa la,
İnde üśep yetkänĥeņ,
Ataņ yanğıź tilmerä,
Auır köndär kiserä,
Ataņ yanğıź bulmaĥın.
Doşman yauı yeņmäĥen,
Bar ataņa, yuldaş bul», —
Tip, äsäm dimlägän,
Ataĥını eźlägän
İźel tigän ulıņ min,
Ĥiņä töbäp kildem min».
Dürtenseĥe:
«Mineņ äsäm — Ayĥılıu,
Atam Şülgän bulğandır,
Şülgän ĥiņä tuğandır,
Deyeüźär menän kitkänder,
Aźaķ küp ķan ķoyğandır;
Yaķşığa doşman bulğandır,
Äsäm barıp hur bulğan,
Ķayğıĥınan ĥarı alğan.
Äsäm oźaķ tüźmäne,
Mine saķırıp yanına
Bılay tiyep ĥöyläne:
«Ķaranğı tön yaķtırtķan
Ayźan tıuğan bala inem,
Äsäm ĥöygän dana inem;
Şülgände keyäü itkängä
Äsäm ber yöź ķaplanı:
Ķayğı baśtı yöźönö,
Miņdär baśtı bitene.
Köndä yöźö üźgärä,
Nurı kämep, hurlana;
Elek köndäş bulĥa la,
Ķoyaştan ul nurlana.
Atayım da hurlandı,
Şülgängä birep aldandı,
Ķayğıĥınan kitepme, —
Häźer küźźän yuğaldı.
Keyäügä tigän bülägem —
Ĥarı tolpar biräyem;
Balam, atķa men, tine,
İźel menän kit, tine.
Ural ataņ yulınan,
Balam, yauğa sap, tine,
Ĥaķmar batır bul, tine,
Ataņdı eźläp tap», — tine.
Dürt yegetteņ bıl ĥüźen
Ural batır işetkäs,
Balaları üśkänen,
Batır bulıp yetkänen
Üź küźe menän kürgäs,
Ural batır ķıuanğan,
Ğäyräte tağı artıp,
Aķbuźatķa atlanğan,
[Atalı-ullı biş batır,
Ber-bereĥenä iş batır,
Yänä bayağı dürt batır]
Deyeügä yau başlağan,
Ķıyratıp taşlağan.
Ay ĥuğışķan, ti, bılar,
Yıl ĥuğışķan, ti, bılar
Ķatı yauźıņ bereĥendä
Ķäĥķäĥäne ķolatķan —
Diņgeź yarıp, dulatķan,
Ası tauış sığartķan,
Kük kükrätep, olotķan,
Käüźäĥen öyöp, diņgeźźä
Tağı ber tau yaĥatķan.
Tılsımlı Şülgän diņgeźe
Ķap urtalay bıuılğan,
Ĥıuźa yöźgän deyeüźär
İke yaķķa bülengän.
Şülgän yüngä kilmägän,
Ni eşlärgä belmägän,
Üź yağında ķalğandıņ
Barıĥın bergä yıynağan,
Ural tağı yul sapķan,
Deyeüźärgä yau asķan.
Ķatı yauźar barğanda,
Küktä uttar börkölöp,
Diņgeź ĥıuı erkelep,
Ĥıuźar ķaynap torğanda,
Şülgän, Ural ikäüĥe
Ber-bereĥenä tap bulğan
İkäü-ara yaśķışıp,
Törlö yaķlap alışķan.
Tayağı menän Uralğa
Şülgän yaman uķtalğan —
Utķa ötmäkse bulğan,
Başına yetmäkse bulğan.
Ural ĥis tayşanmağan,
Bulat ķılısın alıp,
Ķatı aybarın ĥalıp,
Serle tayaķķa sapķan, —
Tayaķ kitkän säsräp,
Küktä tauış kükräp,
Dingeź bötöp, kül bulğan
Ĥıuĥıź ķalıp deyeüźär,
Käre kitep hur bulğan.
Ural totķan Şülgände,
Aķbuźatı, uldarı
Ķırğan deyeü, bütände.
Kösö menän Şülgän dä
Uralğa kär ķılmağan,
Alışĥa la, tüźälmäy,
Şunda yergä ķolağan,
Ĥaķmar kilep Şülgängä
Ķılıs menän uķtalğan;
Ural tıyğas, Ĥaķmar źa
Sapmayınsa, tuķtalğan.
Ural halıķtı yıyğan,
Şülgände urtağa ķuyğan.
«Yäştän yauız üśteņ ĥin,
Urlap ķan da esteņ ĥin -
Atam ĥüźen totmanıņ,
Yauızlıķķa ıķlanıņ,
Yaķşılıķtı taşlanıņ.
Ķanda yöźźöņ yauıņ menän,
İl ķaplanıņ ĥıuın menän
İl ürtäneņ utıņ menän.
Deyeüźärźe duś itteņ,
Keşelärźe üs itteņ;
Yauızlığıņ at itteņ,
Yörägeņde taş itteņ,
Atam yöźön yat itteņ,
Äsäm ĥötön ıu itteņ.
Yulda yuldaş buldım min,
Yauźa ķuldaş tinem min;
Ķıź ĥaylanıņ — buy ķuyźım,
At ĥaylanıņ — yay ķuyźım;
Dan eźlärgä teläneņ —
Telägeņä yul ķuyźım.
Ķulıņa tayaķ tottorźom, —
Yaķşılıķtan küź yomdoņ,
Ķan ķoyorğa ıntıldıņ;
İlde utta ķaldırźıņ,
Küpte ĥıuğa batırźıņ,
Deyeüźärgä aldanıp,
Keşe ķanı tükterźeņ,
Ĥöttäy taźa beräüźeņ —
Küź ķaralay ikäüźeņ
Beren dimläp birźerźem,
Yörägen aķ bulır, tip,
Ĥine maķtap ĥöyźörźöm,
Ĥin ĥüźeņdä tormanıņ,
Yaķşığa yul bormanıņ,
Atam ĥüźen totmanıņ,
Äsäm ĥüźe yoķmanı.
Bötä ilde ĥıu itteņ,
Keşe ķanın ķoyorğa
Deyeüźärźe öśköttöņ;
Еr öśtön dä erketteņ,
Tigeź yatķan yer yöźön
Onķar-şoņķar itterźeņ.
Yamanlıķtı yaķşılıķ
Еņgänen häźer beldeņme?
Keşelärźeņ donyala
Öśtönlögön kürźeņme?
İnde bötä deyeüeņ
Yänlekkä töyäk tau bulır,
Ķäĥķäĥäneņ yauźarı —
Ayaķĥıź ķalğan yau bulır.
Еr übep ant itmäĥäņ,
Keşe aldında baş eyep,
Aķ ĥüźeņde birmäĥäņ,
Keşelärźeņ küź yäşen
Üź öśtöņä almaĥaņ,
Atam menän küreşkändä,
«Ğäyeplemen», — timäĥäņ, —
Başın sarźay sorğotop,
On-talķanday itermen;
Kübäläktäy yäneņde
Töngö toman ķılırmın;
Ķanıņa buyap käüźäņde,
Äzräķänän bar bulğan,
Yamantau tip atalğan
Tauğa iltep kümermen.
Başıņa yän kilmäśtäy,
Kilep häleņ belmäśtäy,
Yaķşılap telgä almaśtay,
Ber ülän-zat üśmäśtäy,
Bite köngä yarılğan,
Ķasķan-bośķan yılanğa,
Yauız uylı börkötkä,
Ķan köśägän ķoźğonğa
Ķunıp, yänlek aņdırğa
Yauız tağı bulırźay
Ķara ķaya itermen», —
Tigän ĥüźen Uraldıņ
Şülgän tıņlap torğan da,
Ural ķuymaś, ülterer, —
Tip, yöräge ķurıķķan da:
— Üź tılsımım yaĥağan
Diņgeźemdeņ ķaldığı,
Uśallığım şomloğo
Küldän bitem yıuayım;
Ĥis yauızlıķ ķılmaśķa,
Yolanan baş tartmaśķa,
Ĥineņ menän berlektä,
Keşelär menän duślıķta
İl batırı bulırğa,
İldä tınıs ķalırğa,
Ural, yulıņ übäyem;
Isın tuğan bulayım,
Bergä torlaķ ķorayım,
Atam-äsäm küräyem,
Ularğa ĥüź biräyem.
— Ķandan üśkän bit iteņ
Küldä yıuıp taźarmaś,
Ķanĥırağan yörägeņ
Yaķşılıķķa baśalmaś;
Ķanda yöźöp, ut yotķan
Keşe ĥine işkä almaś;
Keşegä asıu tarķığan,
Ķäĥärźä taştay ķatırğan,
Yaķşığa ķarşı ut bulğan,
Bäğerlekteņ toķomo
Tıumıştan uķ yuķ bulğan
Ĥineņ ıulı yörägeņ,
Taş ireĥä lä, iremäś,
Yakşılıķtı tiņĥenmäś,
Keşelärźe işĥenmäś.
Keşelärźe ĥöyĥäņ ĥin,
Bergä yäşäp, il ķorop,
Batır bulam, tiĥäņ ĥin,
Keşelärgä doşmandı
Üźeņä ķarşı yau ĥana,
Doşman ķanın kül itep,
Biten yıuır ĥıu ĥana.
Keşelärgä yau asıp,
Buştan-buşķa ķan ķoyop,
Yauızlıķtı dan ĥanap,
Yaķşılıķtı hur yaĥap,
Olpatlanıp, maĥayıp,
Käperäygän täneņde,
Ķarayıp bötkän ķanıņdı, —
Ütkäneņde uylatıp,
Yörägeņde ĥıźlatıp,
Täneņ ĥıźlap ķağayĥın,
Yäneņ ĥıźlap ağarĥın,
Yörägendäge ķara ķan
Kibep, ķabat ķıźarĥın, —
Şunda keşe bulırĥıņ,
İldä bergä ķalırĥıņ,
Yauźa batır bulırĥıņ», —
Ural şulay tigän ĥuņ,
Şülgän ķabat ĥorağan,
Üź telägen ĥöylägän:
«Ĥıbay yörögän arıślanım
İke ĥörönöp abındı,
İke tapķır ĥuğıldı,
Tänendä ķandar kürende,
Küźenä uttar sağıldı, —
Ayağıma yığıldı.
Ösönsö tapķır ĥöröndö —
Miņä ķarap ükende,
Ķabat inde ĥörönmäm,
Tip, arıślanım yelkende.
Min da ķabat ĥuķmanım,
Telem menän ĥükmänem.
Ağaņ bulğan Şülgän dä
İke tapķır yuğaldı,
Ĥöröngän arıślanday,
Küņeleņä şom ĥaldı.
Ösönsögä — kitäyem,
Deyeüźe tar-mar itäyem;
Ķara yöźöm yıuayım,
Aķ yöź menän aldıņa
Kilep, yerźe übäyem,
Keşelärgä iş bulıp,
Bergä torlaķ ķorayım».
[Ural tınlamaķ bulğan,
Ĥuņğı ķat ĥınamaķ bulğan:]
«Namıś tapar ir bulĥa,
Ömötö bulmaś könönän;
İl bıuının ĥanağan
Könön ayırmaś tönönän:
Yırtķıs bulğan yändärgä
Ķara tönö kön bulır,
Küźe ķalğır bayğoşto
Töndä aulap, şat bulır.
Keşelärgä tön ine,
Ĥiņä yaķtı kön ine.
Ķalğıp torğan keşene
Ķırıp, źur dan daulanıņ,
Keşegä doşman deyeüźe
Üźeņä duś ĥaylanıņ;
Keşeneņ ķara tönöndä
Ayı ķalķır timäneņ,
Ayı batĥa, taņ atıp,
Kön balķırın belmäneņ.
İnde kürźek küź menän
Keşegä kön kilgänen,
Deyeüeņ menän üźeņä
Ķara töndöņ kilgänen;
Deyeü yöźgän diņgeźźeņ
Еrgä äylänep ķalğanın,
Äzräķä tigän batşaņdıņ
Ķayalı tau bulğanın;
Uśal da menän aķ ķıźźan
Ĥaķmar batır tıuğanın;
Yılan yeygän irźärźeņ,
Unda bikle ķıźźarźıņ
Köläs yöźlö bulğanın,
Aldıņa kilep tıuğanın
İnde kürep, ışanĥaņ;
Keşegä ķarşı sayķaşıp,
Yauızlıķtan yau asıp,
Mäņge yeņälmäśeņde,
Ber tuķtalıp uylaĥaņ,
Uśallığıņa baş bulıp,
Keşelekte ĥaylaĥaņ,
Üź arıślanıņ ĥüźenän
Ölgö alırlıķ bulĥaņ, —
Min dä ber yul ķuyayım,
Ĥinän yaķşılıķ kötäyem.
Atamdıņ haķı ösön,
Äsämdeņ hätere ösön,
Tağı la ber ĥınayım,
Telägeņde biräyem».
Şülgände şulay oźatķas,
Ural halıķtı yıyźırtķan da:
«Küźgä kürener Ülemde
İldän ķıuıp yuķ ittek,
Ķan eseüse deyeüźeņ
Barın ķırıp tau ittek.
Yänşişmäneņ bar ĥıuın
Ĥośop alıp kiläyek.
Bar keşegä biräyek.
Küźgä kürenmäś Ülemdän —
Kiler auırıu-sırhauźan,
Auırtınıu-ĥızlauźan
Keşelärźe ķotķarıp,
Barıĥını şat ķılıp,
Mäņge ülmäś ķılayıķ»,—
Tip, Ural ĥüź asķanda,
Aĥ-vaĥ itep zarlanıp,
Ülem saķırıp-yalbarıp,
Bar ĥöyäge ķaķşağan,
Tänendä it ķalmağan,
Ata-äsä, beren dä
Kem bulğanın belmägän
Ber ķart kilep yetkän, ti,
Oşo ĥüźen äytkän, ti:
«Bik küp bıuın kürźem min,
Bik küp yerźä buldım min,
Ĥis nämäne toymağan,
Ber nämänän ķurķmağan,
Bala — ataĥın belmägän,
Ata — balam timägän
Osorźo la kürźem min;
Keşelär bergä tuplanıp,
Üź-araĥı yoplanıp,
Köslö ırıuźar kösĥöźźö
Talauın da kürźem min;
Yılan, deyeü, batşalar,
Keşe zatın eźärläp,
Tapķan yerźä berämläp
Aşap başın üśterep,
Ķaynıĥın ķol itterep,
İl öśtöndä tüş kirep,
Keşelärźe buśığıtıp,
Ķan ilatķan osorźa
Yeget tä bulıp üśtem min.
Ülemde lä belmänem,
Yetemde lä kürmänem,
Deyeü ilde ķaplağas,
Yılan küpte yalmağas,
Ülem küźgä sağılğas,
«Miņä lä kön kiler, tip;
Mineņ ķuldan kilmäĥä,
İlgä ber ir tıuır, tip;
Deyeüźär menän yılanğa
Ber kön ķıraņ ĥalır, tip,
Keşelärźeņ şul köndö
Şatlıķ tuyı bulır, tip,
Ĥıķtap yöräge ĥıźğan,
Ķan ilap küźe tonğan
Keşelärem yılmayıp,
Rähät ĥulış alır, tip,
Еrźä bayman ķoror», — tip, —
Şunı öźölöp köttöm min.
Ülemgä yän birmäśkä,
Tuyźan torop ķalmaśķa,
Yänşişmänän estem min.
Ülem küp saķ osranı,
Öśkä ķandar säsräne,
Üņäsemdän küp aldı,
Boğaźğa bısaķ küp ĥaldı,
Ķandarımdı arķıttı,
Ĥöyägemde ķıyrattı, —
Şunda la buy birmänem,
«Yänemde al!» — timänem,
Yänem birmäy seräştem,
Ülem menän köräştem,
İnde tuyźı kürźem min,
Şuğa bında kildem min,
Ĥeźgä säläm birźem min;
Keşelärźeņ köläs yöźön
Küź aldımda kürźem min;
Keşe, keşe tigändeņ
Batırlığın ĥiźźem min.
İnde ülĥäm dä, ķayğım yuķ:
Ķalķıp yatķan źur yulıņ
Keşegä töyäk bulırlıķ;
Deyeüźän öygän tauźarıņ
Keyekkä torlaķ bulırlıķ,
Ĥär ķayĥıĥı yäyeräp
Yoplanıp tül yäyerlek;
Bıuın-bıuın ürseşep,
Bergä uynap-kölöşöp,
Bayman tabıp yerläşep,
Ütkändären yırlaşıp,
Kön iterźäy il bulıp,
Torasağın beldem min.
Еgetem, batır ikänĥeņ,
Küź ķaramday ĥanalğan
İlgä ķaşķa ikänĥen;
Bıuın-bıuın buyına
Maķtalırlıķ ikänĥeņ.
İl ırıśın tabırğa
Ataņ ĥiņä ķot birgän,
Äsäņ ĥiņä ĥöt birgän;
Doşmanğa taş yöräkle,
Duśıņa aş yöräkle
Batır itep üśtergän,
Täü arıślan mendergän.
Yaķşılıķķa ıntılğan
Yöźö köndäy ĥılıuğa,
Ĥını tiņĥeź ĥılıuğa —
Ĥomayğa tap bulğanĥıņ.
Utķa ķarşı ut bulır,
Ĥıuğa ķarşı ĥıu bulır,
Еlgä ķarşı tau bulır,
Yauğa ķarşı yau bulır
Aķbuźatķa atlanıp,
Deyeüźärgä yau asķan;
Еrźän diņgeź kiptergän,
Еrgä ırıś sästergän,
İlgä bayman kiltergän
Ĥine ķaşķa tip beldem,
Ĥineņ aldıņa kildem.
Kübäläktäy yänem bar,
Ber yotomday ķanım bar,
Älberägän tänem bar;
Ĥöyäk-ĥayaķ ķıyralğan,
Tik tarķalmaś ĥınım bar,
Häźer uyım tarķaldı,
Yäşär hälem ķalmanı;
Ülem saķırıp ķaranım,
Buy birergä uylanım.
«Yänşişmänän ĥıu esteņ —
Miņä ķarşı kös itteņ,
Mäņge yäneņ alalmam,
Ĥine ülek itälmäm;
Kösöņ bötör — ķalırĥıņ,
Ül(ä)almay ķaņğırırĥıņ;
Täneņ serep, ķort aşar,
Şunda la ĥin ülmäśĥeņ,
Ĥis donyanan kitmäśĥeņ,
Mine buşķa kötörĥöņ,
Alyıp-ķanğıp bötörĥön», —
Tip, yänemde almanı,
Ülem baźnat ķılmanı.
Еget, ĥiņä kildem min,
Kilep hälem äyttem min.
Ķolaķ ĥalĥaņ ĥüźemä,
Äytä torğan ĥüźem bar;
İlgä yola bulırźay,
Ĥınap belgän zaņım bar:
Donyala mäņge ķalam, tip,
Donyalay ğümer ĥöräm, tip,
Ülemgä buy birmäśkä,
Unı ber zaņ itmäśkä
Yänşişmänän esmägeź,
Mindäy hurlıķ kürmägeź.
Donya ul ber bağ ikän,
Yän eyäĥe şul bağta
Donya bıuının ĥanağan,
Ķayĥı bıuın aķlağan,
Ķayĥı unı taplağan,
Törlö töśkä biźägän,
Barı — üśemlek, göl ikän;
Beź Ülem tip ĥanağan,
Yauız ul tip ķarağan —
Bağtıņ tuźğan üśmeren
Yäki könö tulğanın
Süpläp, bağtı buşatķan,
Unan donya taşlatķan
Bötmäy torğan yola ikän.
Mäņge ķalam timägeź,
Yänşişmänän esmägeź.
Donyala mäņge ķalır eş —
Donyanı matur töźögän,
Bağtı mäņge biźägän —
Ul da bulĥa yaķşılıķ.
Kükkä lä osor — yaķşılıķ,
Ĥıuğa la batmaś — yaķşılıķ,
Utķa la yanmaś — yaķşılıķ,
Teldän dä töşmäś — yaķşılıķ.
Barı eşkä baş bulır,
Üźeņä lä, keşegä
Mäņge yäşär aş bulır», —
Tigän ĥüźen işetkäs,
Bötä serźe anlağas,
Bar halıķtı eyärtep,
Ural yulğa sıķķan, ti,
Yänşişmägä barğan, ti,
Ĥıuın urtlap alğan, ti;
Üźe sapķan yulına,
Deyeüźän öygän tauına
Ĥıuźı şunda börkkän, ti.
«Tau-urmandar yäşärĥen,
Mäņge ülmäś töś alĥın,
Ķoşo ĥayrap maķtaĥın,
Halķı yırlap huplaĥın,
Еrźän ķasķan doşmandar
Barı kürep ĥoķlanĥın,
İl ĥöyörgä il bulıp,
Еr ĥöyärgä bağ bulıp,
Doşman küźen ķıźźırıp,
Balķıp toror yer bulĥın!» —
Tigän ĥüźen äytkän, ti.
Ĥıu küp ĥipkän yerenän
Ķarağay, şırşı üśkän, ti,
Ĥıuıķķa töś ķoymaślıķ,
Eśegä lä kipmäślek,
Ķort, mır-mazar töşmäślek,
Yap(ı)rağı törölöp,
Beźänäktäy bulğan, ti,
Mäņge yäşel ķalğan, ti.
Şülgän bını işetkäs:
«Häźer mine yaķlausı,
Keşene aranan süpläüse,
Bara-bara aź-maźlap,
Donyanan yuķ ķılıusı
Ülem tigän yau ķaldı,
Uğa irkenlek buldı, —
Miņä yarźam iter ul,
Keşene tar-mar iter ul», —
Tiyep uylap ķıuanğan,
Deyeü-yılandı yıynağan,
Barıĥına ĥöylägän.
Uralğa baş eymäśkä,
Keşegä ĥıu birmäśkä
Bar deyeügä ķuşķan, ti.
Ayźar, köndär uźğan, ti,
Keşelär torlaķ ķorğan, ti;
Ber-berenä yöröşöp,
Uynap bergä, kölöşöp,
Ķoźa-ķoźağıy bulışıp,
Yäşe-ķartı yoplaşıp,
Ķanlı yauźan tınışıp,
Bayman tabıp, tın alıp,
Rähätlänep ķalğan, ti.
Bına ber saķ tağı la
Ĥıuğa barğan ķıźźarźı,
Yulğa sıķķan irźärźe
Deyeüźär aņdıp yatķan, ti,
Ĥıuğa barĥa, yotķan, ti,
Yığıp, ķanın ĥurğan, ti,
Yörägene alğan, ti;
Ķayala ķalğan yılandar
Keşelärźe saķķan, ti.
Keşelär bınan zarlanıp,
Ķurķınışıp, yalbarıp,
Uralğa barı kilgändär,
Uralğa ĥöyläp birgändär.
Ural halıķtı tuplağan;
Deyeüźärźän ĥaķlağan;
Deyeüźär, bını belgäs tä
Еr yöźönä sıķmağan.
Ural ķarap tormağan:
İźel, Yayıķ, Nögöştö,
Ĥaķmar, bütän batırźı
Yauźarına baş ķılğan;
Bulat ķılısın alıp,
Üźe Aķbuźın mengän.
Aybarlanıp, şau ĥalıp,
Aķbuźatın dulatıp,
Еrźä dauıl ķuptarıp,
Ĥıuźa tulķın ķaynatıp,
Şülgän külenä barğan.
«Külen urtlap bötöräm,
Ĥıu ķaldırmay ķorotam,
Keşegä tınlıķ birmägän
Ķalğan-bośķan deyeüźän,
Yau bulıusı Şülgändän
Bar halıķtı ķotoltam!» —
Tiyep, külde urtlağan,
Kül ĥıuı ķaynay başlağan.
Deyeüźär ķurķıp şaulağan,
Şülgän barın tuplağan.
Ural külde ĥura, ti,—
Deyeüźär eskä tula, ti,
Beräm-beräm Uraldıņ
Yöräk-bauırın telä, ti.
Deyeü bik küp tulğan ĥun,
Yörägene telgän ĥuņ,
Ural külde börkkän, ti,
Ķırğa sıķķan deyeüźe
Batırźarı totķan, ti.
Ayağına baśalmay,
Ķabat yauın asalmay
Ural şunda yığılğan,
Bötä keşe yıyılğan,
«İl bähete ine»,—tip,
Barı ĥıķtap ilağan.
Ural: «Kürźegeź barın küź menän
Ĥıu urtlağan auıźıma
Deyeüźär tuldı yau menän.
Yörägemde teldelär,
Ķuldan köstö aldılar.
Halķım, ĥeźgä şunı äytäm,
Ulandarım, ĥeźgä äytäm:
Uyım-uyım küldärźeņ
Barında deyeü bulasaķ,
Uśallığın ķılasaķ,
Esegeźgä keräsäk.
Deyeüźärźeņ ķoĥoro
Barığıźğa teyäsäk,
Şunan barıņ üläsäk.
Küldeņ ĥıuın esmägeź,
Haraplıķķa töşmägeź,
Deyeüźärgä buy birep,
Ķul ķauşırıp tormağıź —
Deyeüźärgä yau asıp,
Diņgeźźe deyeüźän ärsep,
Еrźä torlaķ tabıştım,
Keşelärźe yauızdan
Ķotķarırğa tırıştım.
Menĥäm Buźat bar ine,
Ķulda bulat bar ine;
Yau tuplarlıķ yeremdä
Talay ilem bar ine;
Ķuldaş bulır ilemdä
Batır irźär bar ine.
Şular ķäźeren belmänem,
Batırlıķķa maĥayıp,
Käņäş ķorop tormanım,
Yaņğıź başım uylanım,
Uņmaś yuldı ĥaylanım.
Uldarım, tıņlaņ, ĥeźgä äytäm,
Tıņla, ilem, ĥiņä äytäm:
İr-arıślan bulĥaņ da,
Batır beläkle tıuĥaņ da,
İldä yöröp, il kürmäy,
Tubığıņdan ķan kismäy,
Yörägeņ batır bulalmaś.
Yauızğa yuldaş bulmağıź,
Käņäşĥeź eş ķılmağıź,
Ulandarım, ĥeźgä äytäm:
Min ärsegän yerźärźä
Keşegä bayman tabığıź;
Yauźa bulĥa, baş bulıp,
Keşegä il ķoroğoź,
Danlı batır bulığıź.
Olono olo itegeź, —
Käņäş alıp yörögöź;
Kesene kese itegeź, —
Käņäş birep yörögöź.
Küźenä süp töşörźäy,
Küźĥeź bulıp ķalırźay
Еśerźärźeņ aldında
Küźenä kerpek bulığıź.
Aķbuźatım, bulatım
İldä torop ķalır ul, —
Öśtönä menep sabırźay,
Yauźa ķılıs ĥeltärźäy
Batırğa menär at bulır,
Batır bulmaś irźärgä
Mener atım yat bulır.
Äsägeźgä äytegeź:
Minän riza bulĥındar,
«İrem, huş bul!» — tiĥendär.
Barığıźğa şunı äytäm:
Yaķşılıķ bulĥın atığıź,
Keşe bulĥın zatığıź;
Yamanğa yul ķuymağıź,
Yaķşınan baş tartmağıź!» —
Tigän ĥüźźe äytkän dä,
Ural batır ülgän, ti.
Ķayğırışıp, barıĥı
Başın tübän eygän, ti;
Küktän yondoź atılıp,
Ĥomayğa oran birgän, ti.
Ĥomay, ķoş tunın keyep,
Şunduķ osop kilgän, ti,
Üle yatķan Uraldıņ
Auıźınan üpkän, ti.
«Ay Uralım, Uralım,
Yäneņä kilep yetmänem,
Aźaķ ĥüźen işetep,
Küņelemde baśmanım,
Ĥiņä yäşläy osorap,
Şatlığımdan ķıź bulıp,
Ķoş tunımdı ĥalğaynım;
Yauızdarğa yau asıp,
Yaķşılıķķa yul asıp,
Aķbuźatķa mengängä,
Bulat ķılıs totķanğa
İņ bähetle ber bulıp,
Min oźatıp ķalğaynım.
Yäneņä kilep yetmänem,
Auıźımdan üpmäneņ,
Ni äytereņ belmänem,
İnde häźer nişläyem? —
Ni äytergä belmäyem.
Ķıź bulıp, kemgä ķarayım?
Ĥomay isemem ķalĥa la,
Keşelär ķıź tiĥä lä,
Ķoş tunımdı ĥalmayım,
Sittär küźen alırlıķ
Ķabat ĥılıu bulmayım,
Ĥindäy batır tabalmam,
Batırğa äsä bulalmam,
Aķbuźatıņ, bulatķa
Batır ĥaylap birälmäm,
Ķoş köyömä ķalırmın,
Tıu yomortķa ĥalırmın;
Balam bulĥa, ķoş bulır,
Ĥineņ kerĥeź uyıņdan
Töśö bulĥa, aķ bulır.
İnde nisek itäyem?
Üźeņ sapķan yulıņa,
Ĥıźılıp kilgän tauıņa
Güren ķaźıp kümäyem,
İzge teläk teläyem.
Üźeņ sapķan zur yulıņ
Bilen ĥis ĥıu ķırķalmaś.
Ĥinän ķalğan zur tauıņ
Üź ķuyınına alır ul,
Ĥineņ menän berlektä
Mäņge yerźä ķalır ul.
Öśtön astıņ diņgeźźeņ,
Öśtöndä batır buldıņ ĥin,
Buyına il ķorźoņ ĥin;
Źur tauıņdıņ ķuyınında
İlgä zatlı bulırźay,
Keşegä tatlı bulırźay,
Yändäy ĥanap yörörźäy
Tağı la zatlı bulırĥıņ,
Yuğalmaś altın bulırźay,
Keşegä danlı ĥanalıp,
Donyağa batır bulırĥıņ», —
Tigän ĥüźen äytkän dä,
Uraldı tauğa kümgän, ti,
Ĥomay osop kitkän, ti,
İldän ğäyep bulğan, ti;
Ural yulı — beyek tau,
Ural güre — danlı tau —
Ural bulıp ķalğan, ti.
Baytaķ yıldar uźğan ĥuņ,
Ĥomay Uralın ĥağınğan:
Unıņ yulı buyınan
Osop yöröp, talpınğan,
Tauğa kilep, ķayala
Uraldı uylap, moņ säskän,
Aķķoş bulıp tül yäyep,
Aķķoş tıuın ürsetkän.
Bını barı belgän, ti,
Ĥomay toķomo ķoştar, tip,
Ber tuğanday küreşep,
Au aulauźan tıyışıp,
Aķķoş totop yeymäśkä, tip,
Üź-ara ĥüź ķuyışıp, —
Aķķoş ürsep kitkän, ti;
Aķķoş ite keşegä
Şuğa haram ikän, ti.
Ĥomay tüźmäy osķan, ti,
Ber kilgän, ti, kitkän, ti;
Tınıs il, tip, berämläp,
Ķoş-ķorttarźı eyärtep,
Üź artınan erkeltep,
Tağı Uralğa kilgän, ti;
Şuğa eyärep Uralda
Ķoş-ķort, yänlek tulğan, ti.
Ķoştar kitkänen belgäs,
Tınıs il tip işetkäs,
Ķatil ügeźe, toķomon
Üźe başlap eyärtep,
Danlı Ural buyında,
Yämle Ural ķuyınında
Bergä ğümer ĥöräm, tip,
Ural buyına kilgän, ti,
Keşegä buy birgän, ti.
Aķbuźat ta il giźep,
Yılķı toķomon yıyıp,
Bar yılķığa baş bulıp,
Barın alıp kilgän, ti.
Keşelärgä ılığıp,
Menärenä at bulıp,
Yılķı la tülläp kitkän, ti.
Ay, kön ĥayın Uralğa
Törlö yänlek tulğan, ti,
Şul yänlektär, ķoş-ķorttar
Kileü könö keşegä
Ay, yıl ĥanap beleügä
İsem bulıp kitkän, ti.
Ural batır ulgän ĥuņ,
Gürendä yerĥep bötkän ĥuņ,
Güre balķıp torğan, ti,
Bını kürgän keşelär
Yıyılışıp barğan, ti,
Ber us tupraķ alğan, ti,
Barı danlap ĥalğan, ti,
Bara-bara ul yerźä
Altın bulıp kitkän, ti.
Ķoş-ķort, yänlek kübäygäs,
Şişmä ĥıuı yetmägäs,
Küldän ķurķıp äsmägäs,
İźel batır, Yayıķķa,
Nögöş batır, Ĥaķmarğa
Halıķ yıyılıp kilgän, ti,
«Nişläybeź?» — tip, barıĥı
Aptıraşıp äytkän, ti.
İźel uyğa ķalğan, ti,
Ataĥınıņ bulatın
Üź ķulına alğan, ti;
Aķbuźatķa mengän dä,
Bötä halıķtı yıyğan da:
«Esä torğan ĥıuźa la,
Yäşäp kilgän donyala
Yauız bötmäy, yän tıumaś,
Tıuĥa la, tınıs yäşämäś,
Şülgängä yau asayıķ,
Barın tar-mar yaĥayıķ, —
Ĥıu źa bulır keşe ösön,
Tınıs bulır il ösön», —
Tiyep ĥüźen bötkändä,
Yau asırğa torğanda,
Ĥomay kilep yetkän, ti,
Bılay tiyep äytkän, ti:
«Batırźan tıuğan ir-yeget
Aptırauźa ķalırmı?
Donyala tıuğan ber yändeņ
Uylap başı yetmägän,
Küņelenä kilmägän
Diņgeźenä yul ĥalır,
Deyeüźären tau ķılır,
Bötä diņgeź ķorotop,
Yörögän yulın il ķılır, —
Tip kem genä uylağan?
Ataņ üźe ülĥä lä,
Bulatı ķaldı ķulında,
Buź atı ķaldı yanında.
Ataņ deyeüźän tau öyĥä,
Sapķan yeren yul itĥä,
Yaman ĥıuźı bötörĥä,
İlde bergä tuplaĥa, —
Ĥeźgä aźaķ atağıź:
«Küldeņ ĥıuın esmägeź,
Esep äräm bulmağıź», —
Tip äytkäyne tügelme?
Şülgängä yau asĥaņ da,
Unı tar-mar itĥäņ dä,
Külenän il mandımaś,
Äsä ĥötöndäy bulıp,
İlde mäņge ĥuğarmaś!»
Ĥomay ĥüźen işetkäs,
İźel uyğa ķalğan, ti;
Aķbuźattan töşkän, ti,
Ataĥınıņ bulatın
Ķulına totop alğan, ti,
Beyek tauğa mengän dä,
İrämälläp torğan, ti.
«Atayımdıņ ķulında
Bulat deyeü turanı;
Uraldan tıuğan ul bulıp,
Halıķtı ĥıuĥıź ķaņğırtıp,
Batır iseme kütärep,
Ĥıu tabalmay tilmerep
Torou irlek bulamı?» —
Tigän dä İźel iräyep,
Tauźı yara sapķan, ti,
Kömöştäy ber aķ yılğa
Şıltırap şunduķ aķķan, ti;
Tauźı buylap kitkän, ti,
Äzräķänän bar bulğan
Yamantauğa yetkän, ti.
Tau yılğanı bıuğan, ti,
İźel kilep uķtalıp,
Bilen öźä sapķan, ti, —
Yılğa arı aķķan, ti;
İźel baśıp torğan tau,
İrämälläp sapķan tau,
Yılğa sığıp aķķan tau —
«İrämäl» bulıp ķalğan, ti.
Yılğa bıuğan zur tauı,
Ķırķa sapķan urını —
«Ķır(ı)ķtı» bulıp ķalğan, ti.
İźel batır tapķan ĥıu,
Şıltırap matur aķķan ĥıu
İźel bulıp ķalğan, ti.
Barı kilep eskän, ti,
Ĥıu aķķanın küźätep,
Bötäĥe lä ķıuanıp,
Bılay tiyep äytkän, ti:
«İźel batır tapķan, ay, Aķ yılğa
Şıltırap ta ağa la üźändän.
Tämle İźelkäy ĥıuźarı la
Bötöräler ĥıu köśägän uyźarźı,
Ķıuandıra ķan ilağan ildärźe.
Ğümerźär ük teläp il yırlanı
Batır tıuğan, tip ük Uraldan.
Tämle İźel ĥıuźarı la
Bötöräler ĥıu köśägän uyźarźı,
Ķıuandıra ķan ilağan ildärźe» .
Şulay barıĥı maķtağan,
Ķan ilauźan tuķtağan.
Bar halıķ erkelep,
Ber İźeldeņ buyında
Yämle tuğay-uyında
Torlaķ ķora başlağas,
Ay-yıl ĥanap tüllägäs,
İldä keşe kübäygän,
İźel buyı tarayğan.
Dürt batır ber yıyılıp,
Bergä ultırıp uylağan;
Yayıķ, Nögöş, Ĥaķmarźar,
Yaņı yılğa eźlägän.
İźel ĥımaķ, bılar źa
Almaşlaşıp, ber-bere
Bulat menän sapķan ti, —
Ularźan da ös yılğa
Şıltıraşıp aķķan, ti.
Bılar halıķtı yıyğandar,
Dürt batırğa bülgändär;
Dürt yılğanı buylatıp,
Torlaķ ķorop taralıp,
Ayırım donya ķorğandar.
Dürt batırźıņ iseme
Dürt yılğağa at bulğan,
Onotolmaś zat bulıp,
Bıuın-bıuın ķalğandar.
(1910 yılda elekke Irımbur gubernaĥı Orsk öyäźe (Başķortostandıņ häźerge Baymaķ rayonı) İźris auılında yäşägän ķuraysı-säsän Ğäbit Arğınbaev (1856-1921) menän şul uķ öyäźźeņ 2-se Etķol auılı säsäne Hämit Älmöhämätovtan Möhämätşa Buranğolov yaźıp alğan) /Räsäy fändär akademiyaĥı Öfö ğilmi üźägeneņ arhivı. F.Z. Op.12. D. 233. Al. 1-144.
